معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

شعر فارسی قرون چهارم و پنجم هجری آکنده از معانی مجهول و زوایای نامکشوف است. از دواوین شعرای این دو قرن، غالباً نسخه‌های متأخری باقی مانده و این دواوین همچنان آن‌طور که باید مورد بررسی و ژرف‌کاوی قرار نگرفته است. زبان فارسی این دوران، خود مسئلۀ پیچیده‌ای است که هنوز بسیاری از دقایق آن بر ما کشف نشده است و آنگاه که این زبان در قالب نظم ریخته شود، گره روی گره می‌افتد و کشف هر نکته به حل چند معضل دیگر موقوف می‌شود.

نسخه‌های باقی‌مانده از دیوان ازرقی هروی نسبتا قدیم و قابل اتکا هستند و از این نظر می‌توان امید داشت برای رسیدن به صورتی نزیک به سرودۀ شاعر، به نتایج مطلوبی رسیده شود. شعر ازرقی از آن نظر حائز اهمیت است که این شاعر، شیوۀ تازه‌ای را در تصویرسازی ابداع کرده که بعداً شعرای دیگری از آن پیروی و آن را تکمیل کرده‌اند. مصحح کوشیده در این تصحیح و در تعلیقات خود، برخی دقایق لغوی و نحوی و تصویری را در شعر ازرقی روشن کند.

این دیوان حاوی 2158 بیت، مشتمل بر قصاید، قصاید کوتاه و قطعه‌ها، و رباعیات ازرقی است. مصححان کوشیده‌اند تا با بررسی قدیم‌ترین دستنویس‌های این دیوان، همچنین بررسی جنگ‌ها و سفینه‌ها، صورت منقحی از اشعار این شاعر غریب‌اسلوب در اختیار پژوهندگان ادبیات کهن فارسی قرار دهند. همچنین، با به‌ دست دادن تمامی نسخه‌بدل‌ها، راه را برای ژرفکاوی پژوهشگران در صورت‌های مختلف ابیات و بررسی صحت و سقم تصحیح خود هموار سازند.

مصحّحان در مقدمۀ خود پس از ذکر برخی نکات تازه درباب احوال و آثار ازرقی، به معرفی دستنویس‌ها، شرح روش تصحیح، توضیح دربارۀ تعلیقات و پس از آن به توضیح دربارۀ رسم‌الخط دیوان مصحَّح خود پرداخته‌اند. از نکات قابل تأمل در این دیوان شیوۀ حروف‌چینی ابیات است. آنگونه که مصححان در مقدمه توضیح داده‌اند، در حروف‌چینی ابیات از کشش حروف استفاده نشده‌است و از این روی کلمات قدری بیش از حد معمول از یکدیگر فاصله دارند. مصححان از این راه کوشیده‌اند تا ارتباطات میان کلمات را روشن سازند و شیوۀ خوانش خود را به خوانندگان منتقل کنند و برای این منظور از زیبایی ظاهری ابیات تا حدودی چشم پوشیده‌اند.

بخش سپسین مقدمه عنوان «دربارۀ ضبط برخی کلمات» دارد و مصححان در آن به توضیح دربارۀ ضبط کلمات «لولو»، «افکندن، آکندن، پراکندن»، «پدید/ پدیدار، پدرام، پدرود، پگاه، پنهان» پرداخته‌اند. در این بخش مصححان با بررسی تعدادی از دستنویس‌های دارای نقطه‌گذاری دقیق یا نسبتاً دقیق، همچنین با بهره‌گیری از برخی قراین زبانی و متنی، نشان داده‌اند که صورت قدیم کلمات گروه اخیر، در ادوار قدیم، در غالب مناطق قلمرو زبان فارسی، «بدید/ بدیدار، بدرام، بدرود، بگاه» بوده، اما در غالب مناطق «پنهان» به همین صورت امروزی رواج داشته‌است.

تعلیقات این دیوان، شامل بحث در ضبط ابیات، توضیح دربارۀ واژگان و مسائل دستوری، بررسی برخی تحولات واژگانی و دستوری، توضیح دربارۀ تصویرسازی‌های ازرقی و مسائلی از این قبیل است. مصححان در مقدمۀ خود توضیح داده‌اند که در این تعلیقات از پرداختن به هر مسأله‌ای که پیش از این روشن بوده‌است پرهیز کرده‌اند و تنها به مسائلی پرداخته‌اند که پژوهشگران در جای دیگر راه حلی برای آنها نخواهند یافت.

در این تصحیح هشت دستنویس، گزیده و جنگ به این ترتیب اساس کار قرار گرفته است:

1. حک؛ مجموعۀ 12 دیوان، کتابخانۀ حکیم اوغلو علی پاشا، به شمارۀ 669 بدون تاریخ کتابت. با توجه به برتری ضبط‌های این نسخه بر دیگر دستنویس‌ها، اساس نسبی تصحیح قرار گرفته است.

2. مینو؛ مجموعۀ چهار دیوان، محفوظ در بریتیش میوزیم، مورخ 692 ق، کتابت محمدشاه بن علی بن محمود اصفهانی. اگرچه این نسخه قدیم‌ترین دستنویس دیوان ازرقی است، ضبط‌های آن نسبت به نسخۀ اساس اعتبار کمتری برخوردار است.

3. آر؛ مجموعۀ ده دیوان، محفوظ در کتابخانۀ چستربیتی ایرلند به شمارۀ 103، مورخ 699، کتابت محمدشاه بن علی بن محمود شادبخت اصفهانی.

4. اح، جنگ مونس الاحرار، تألیف محمد بن بدر جاجرمی، عکس محفوظ در کتابخانۀ مجلس به شماره‌های 11273 و 11274، مورخ 741 ق، کتابت احتمالاً به دست مؤلف.

5. گز؛ گزیدۀ اشعار هفده شاعر، محفوظ در کتابخانۀ مجلس به شمارۀ 14017، مورخ 695 ق، کتابت منصور بن کمال‌الدین حسینی.

6. مج؛ مجموعۀ هشت دیوان، محفوظ در کتابخانۀ مجلس به شمارۀ 4841، مورخ 996 ق، کتابت هدایةالله قمی.

7. ملک؛ دستنویس 4829 کتابخانۀ ملی ملک، بدون تاریخ کتابت.

8. خا؛ دستنویس خلاصة الاشعار، محفوظ در کتابخانۀ مجلس به شمارۀ 272 ـ فیروز، مورخ 1007 ق، بدون نام کاتب با نظارت تقی الدین کاشی.

همچنین در تصحیح این دیوان از یک دستنویس فرعی نیز بهره برده شده‌ و سه دستنویس دیگر نیز بررسی شده‌است. نیز سفینۀ روضة الناظر، جنگ یحیی توفیق و سفینۀ ترمد در این تصحیح پیش چشم داشته شده‌اند.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

جدول نشانی قصاید و قطعات در دستنویس‌ها

جدول ترتیب اشعار در مینو و آر و سرنویس‌های مینو، آر و چاپ نفیسی

تصاویر دستنویس‌ها

قصاید

قصاید کوتاه و قطعه‌ها

رباعی‌ها

ملحقات

تعلیقات

نمایه‌ها و فهارس

راهنمای تعلیقات

فهرست اشعار بر اساس حروف قافیه

کتابنامۀ پیشگفتار و تعلیقات