معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

ادبیات شیعی در فرهنگ فارسی و ایرانی، جریان فیاض، اصیل، متعهد و معتبر است که از نظر قدمت تاریخی نیز قابل توجه است و از نیمۀ دوم سدۀ چهارم قمری تاکنون، هرگز از پویایی نایستاده و در مسیر خود، چشم‌اندازهای شکوفایی را پدید آورده است. هرچند بسیاری از میراث ادیبان شیعی در گذر زمان، به علت عوامل اعتقادی یا ....، از میان رفته است؛ اما بخش قابل توجهی از این میراث نیز در دست است. شماری از دیوان‌ها و منظومه‌های شیعی که جزء میراث ادب فارسی و فرهنگ ایرانی محسوب می‌شوند، به حلیۀ نشر آراسته شده‌اند.

از روزگاران کهن، مجموعه‌سازی اشعار شیعی رایج بوده و شماری از آنها به دست ما رسیده است؛ یکی از آنها جنگ اشعار شیعی به اهتمام علی بن احمد است. این جنگ که حاوی اشعار نویافته از شعرای متعدد و ناشناختۀ شیعی، به‌ویژه در موضوع ولایت‌نامه در سده‌های 9 ـ 11 قمری است، دورنمایی از تاریخ و موقعیت شعر شیعی فارسی را در این قرون نشان می‌دهد.

جنگ 3528 دانشگاه تهران، یعنی همین جنگ علی بن احمد از جمله جنگ‌های ارزشمند شیعی است. جز صفحاتی از آن که به موضوعات دیگری مربوط می‌شود، مجموعه‌ای از قصاید منقبتی است که از شاعران شیعه و گاه اهل تسنن در مدح ائمۀ معصومین (ع) به‌ویژه مولا علی (ع) به جا مانده است. کاتب آن علی بن احمد، خود شاعری شیعی بوده که در همین جنگ، برگ 135 تا 137 شعری از خود را با عنوان «معجز مصطفا (ص) لکاتب» آورده است که هرچند از لحاظ زبانی و ادبی قوی نیست، اما نشان می‌دهد که کاتب این جنگ خود شیعه و شاعر بوده است.

در مقدمۀ یک‌صفحه‌ای جنگ که متعلق به مالک آن و به خط استاد باستانی راد است، علی بن احمد معاصر امیر علیشیر نوایی (844 ـ 906 ق) دانسته شده است که البته به نظر می‌رسد با توجه به اینکه سرودۀ علی بن احمد در تاریخ 999 قمری بوده است، این معاصر بودن چندان صحیح نباشد و در نهایت شاید به‌سختی بتوان گفت تولد علی ابن احمد مقارن سال‌های پایانی عمر علیشیر نوایی باشد. از سوی دیگر تاریخ کتابت جنگ در انجامۀ نسخه، روز جمعه 22 ماه صفر سال 844 قمری درج شده است. که با توجه به این تناقظ به نظر می‌رسد بخش اول این کتاب یعنی تا صفحۀ 309، مجموعه اشعاری باشد که علی بن احمد جمع‌آوری و کتابت کرده است و شامل شعر شاعران تا قرن دهم و اوایل قرن یازدهم است و بخش دوم کتاب یعنی از صفحۀ 309 نسخه تا انتها متعلق به قرن نهم و شامل شعر شاعران تا قرن نهم است. و این بخش را کاتبی غیر از علی بن احمد نوشته است.

این جنگ هم از لحاظ قدمت ارزشمند است و هم از این لحاظ که حاوی اشعاری از شاعران شیعی گمنام است که بعضی از آنها شناسایی نشده است. از جمله اشعار ارزشمند این جنگ، فتو‌ت‌نامۀ منظومی از عزی مروی است که در آن شرایط هشتادگانۀ فتیان ذکر شده است. همچنین سروده‌ای از دانیال دولتخانی که آن را نخستین بحر طویل دانسته‌اند.

دربارۀ ساختار این جنگ باید گفت بی‌شک هدف اصلی که صاحب این جنگ به دنبال آن بوده است، جمع‌آوری اشعاری در مدح و منقبت بزرگان دین و تشیع بوده است؛ از این‌رو بیشتر حجم کتاب به مناقب‌نامه‌ها، ولایت‌نامه‌ها، معجزنامه‌ها و مصیبت‌نامه‌ها اختصاص دارد. اما در همۀ جنگ این هدف دنبال نمی‌شود. در بخش اول کتاب می‌توان نمونۀ اشعاری را یافت که به طنز، هجو، ماده‌تاریخ و موضوعات اخلاقی می‌پردازد که البته شمار این اشعار نسبت به حجم کتاب اندک است. از سوی دیگر بخش دوم کتاب به مجموعه‌ای از غزلیات شاعران متقدم چون عطار، مولوی، سلمان عراقی، سعدی و ... اختصاص دارد که از این نظر با بخش اول جنگ هم‌خوانی ندارد.

در این جنگ در کنار اشعاری که دیدگاه‌های خاص شیعی در آنها ملاحظه می‌شود، منظومه‌هایی نیز وجود دارد که شاعران اهل تسنن آنها را سروده‌اند و از این‌رو در کنار مدح امیرالمؤمنین (ع) به مدح خلفا نیز پرداخته‌اند. این سنت از دیرباز میان شاعران اهل تسنن و شاعرانی که احتمال شیعه بودنشان نیز می‌رود، وجود داشته است. برای نمونه در شعر خواجو ابیاتی به مدح خلفا اختصاص یافته است.

این جنگ در اندازۀ 15*25 در قطع وزیری در 161 برگ و هر صفحه دارای 21 سطر (مختلف) است. تعداد صفحات شماره‌گذاری شده 317 صفحه است. صفحاتی از این نسخه از جمله آغاز این جنگ، پیش از شماره‌گذاری صفحات افتادگی دارند و در نتیجه مطلع و گاه پایان بعضی از اشعار موچود نیست. مقدمۀ کوتاه یک‌صفحه‌ای به همراه فهرست دوصفحه‌ای که نام بعضی از شاعران این مجموعه در آن ذکر شده، بعدها شاید توسط مالک کتاب به آغاز این جنگ افزوده شده است. با توجه به اینکه نسخۀ دیگری از این جنگ یافت نشده است، مصححان از روش قیاسی برای تصحیح این متن استفاده کرده‌اند.

در مقدمۀ مصححان افزون بر ذکر و بررسی ویژگی‌های این جنگ، شاعران این مجموعه نیز به اختصار معرفی شده‌اند.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

شعر شیعی

فراز و فرود شعر شیعی

جنگ علی بن احمد

شاعران مجموعۀ علی بن احمد

معرفی شاعران مجموعۀ علی بن احمد

جنگ علی بن احمد

واژه‌های دشوار

نمایۀ عام

کتابنامه