معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

این کتاب دربرگیرندۀ بیست مقاله در سه بخش جنبش‌های سیاسی، جنبش‌های اعتقادی و جنبش قَرمطیان است. مقاله‌های کتاب این سه جنبش را در فاصلۀ قرن‌های اول تا پنجم هجری به بحث می‌گذارد؛ از ابومسلم خراسانی و مُقنَّع تا مرداویج گیلی، از فرقۀ مُرجِئه تا ابن‌مقفع و خرمدینان و در آخر قرمطیان در بحرین و یمن و خراسان. نویسنده با بهره‌گیری از منابع فراوان تصویری چندوجهی از کنش‌گران تاریخ‌ساز در این عصر می‌سازد که در دل تعارضات قدرت و مناقشات دینی، اقتدار و جهان‌روایی را به مبارزه می‌طلبیدند.

در ادامه به معرفی برخی از مقالات این کتاب پرداخته می‌شود. سه مقالۀ این مجموعه دربارۀ جنبش‌هایی است که در خراسان رخ داده است. یکی دربارۀ اندیشه‌های سیاسی «مرجئه» است که یکی از نخستین جریان‌های فکری ـ سیاسی در سده‌های آغازین دورۀ اسلامی بود و نقش مؤثری در عرصۀ فکری و سیاسی جهان اسلام داشت. در این مقاله ابعادی از فعالیت مرجئه در خراسان بررسی و از آن به عنوان مرحلۀ دوم تاریخ مرجئه یاد شده است. نوشتاری دیگر پژوهشی دربارۀ مقنّع و جنبش روستایی سپیدجامگان است؛ این جنبش یکی از مهم‌ترین قیام‌هایی است که در خراسان در عصر خلافت مهدی عباسی در سدۀ دوم هجری شکل گرفت. مقاله‌ای دیگر در این بخش به زنادقه در سده‌های نخستین دورۀ اسلامی اختصاص یافته است. روی کار آمدن عباسیان در زندگی و اوضاع عمومی کشورهای اسلامی، عنصر و عامل جدیدی پدید آورد که در میان اسلاف بلافصل عباسیان تقریباً به‌کلی ناآشنا بود؛ یعنی پیگرد و آزار زنادقه. البته معیارهای تعریف «زندقه» و تحدید مفهوم «زندیق» همواره در تغییر بوده است؛ زیرا مثلاً آنچه در زمان مأمون و معتصم عباسی زندقه دانسته می‌شد، در دورۀ خلافت متوکل به گونه‌ای دیگر تعبیر می‌شد.

در بخش اول همچنین دو مقاله اختصاص به بررسی جنبش مرداویج و اسفار بن شیرویه پیدا کرده است. مرداویج زیاری حکومتی پی نهاد که فرمانروایانش از سال 316 تا 470 هجری بر بخش‌هایی از نواحی گرگان، قومس، طبرستان، دیلم، گیلان، قزوین، ری، اصفهان و خوزستان استیلا داشتند. همچنین یک نوشتار دربارۀ جنبش نقطوی محمود پسیخانی از شاگردان فضل الله استرآبادی بنیان‌گذار مکتب حروفیه در این کتاب آورده شده است.

قیام قرمطیان، جنبش روستاییان سوریه، عراق، بحرین، یمن، ری، فارس، شمال ایران وخراسان و ماوراءالنهر در سده‌های سوم و چهارم هجری بود. بخشی از جنبش‌های قرمطیان در ایران نیز در نوشتارهایی از این کتاب بررسی شده است.

فهرست مطالب کتاب:

یادداشت مؤلف بر ویراست دوم

پیش‌سخن

بخش اول: جنبش‌های سیاسی جنبش‌های بخارا در عصر ابومسلم خراسانی

خِداش

بازنگری در جنبش استادسیس

یوسف برم

قیام مقنّع

حمزۀ آذرک

حسن اطروش

جنبش مرداویج گیلی

اسفار بن شیرویه

بخش دوم: جنبش‌های اعتقادی

برخورد اندیشه‌های سیاسی در اسلام: پژوهشی در مرجئه

خرمدینان

زنادقه در سده‌های نخستین اسلامی

ابن مقفع و ردیۀ امام قاسم زیدی

جنبش نقطوی محمود پسیخانی

بخش سوم: جنبش قرمطیان

کتابشناسی تحلیلی جنبش قرمطی

حمدان قرمط

دیدگاه طبری دربارۀ پیدایش قرمطیان

جنبش قرمطیان بحرین

جنبش علی بن فضل قرمطی در یمن

نخشبی و جنبش قرمطیان خراسان در سدۀ چهارم هجری

کتاب‌نامه

نمایه