معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

از لحظه‌ای که عرصۀ لذّت جنسی، کردار و رفتار جسمیِِ در رابطه با آن، مورد توجه و «کنترلِ» قدرت‌های سیاسی (اعم از دینی و غیردینی) قرار گرفت و درصدد برآمدند تا در نوع رابطه یا گزینش‌های جنسی، نسخه‌هایی تجویز کنند، عرصۀ دخالت و سیاست‌گذاری‌های جنسی ظهور یافت، و بدین ترتیب مسئلۀ«جنسیّت»، و مناسبات اجتماعیِ آن، به منزلۀ راهبردِ مدیریتیِ نظارت بر بدنِِ جنسیِ افراد برساخته شد و به‌عنوان بخشی مهم از زیرمجموعۀ «استراتژی‌های سیاسی» به حوزۀ «قدرت» انتقال یافت. همین مسئله در خصوص «تولید مثل» یا به اصطلاح زاد و ولد و «کنترل جمعیت» نیز صادق است‌. از سوی دیگر، رابطۀ جنسی و به‌طور ‌کلی مسئلۀ جنسیّت، با توجه به اسناد و مدارک تاریخی، اکثر موارد جزء مسائلِ به اصطلاح پُرتنش جوامع بوده است: عرصه‌ای ستیزنده که معمولاً دستخوش سرکوب و کشمکشِ شرایط اجتماعیِ خود بود، گاهی این نزاع و سرکوب علنی است‌، و گاهی چنان در معرض تطبیق‌پذیری با ضرورت‌هایِ به اصطلاح «مدنی» یا مصالحِ جوامع (متمدن) قرار می‌گیرد که نفسِ سرکوب، به‌واسطۀ سازوکارِ اجتماعی، نهادینه می‌شود و در نهایت به امری انتخابی و داوطلبانه تبدیل می‌شود. البته در چنین مواردی، این نظر هم هست که چیزی از عنصر واکنشیِ ستیزندگیِ امرِ سرکوب (جنسی) کاسته نمی‌شود‌، بلکه فقط ممکن است تغییر شکل دهد؛ ‌باری در خصوص این تغییر شکل‌ها و جا‌بجایی‌ها که با سرکوب غرایز جنسی مرتبط است‌، چه در رد و چه در تأیید آن سخن بسیار است، خصوصاً وقتی پای ناکامی‌های ارتباطی (نه لزوماً‌جنسی)، یا سردر‌گمی‌های جنسیّتی یا افسارگسیختگی‌های در جستجوی لذّات جنسیِ عصر مدرن در میان است، اما چیزی که اهمیت دارد شرایط انضمامیِ موقعیت جنسی در بستر اجتماعی خود است‌.

به‌طور‌کلی ساخته و پرداخته شدنِ «نحوۀ درک از هر‌گونه رابطه‌ای»، امری انضمامی و برآمده از شرایط تاریخی و اجتماعیِ دوره‌های خاصی است. بدین معنی که نمی‌توان یک نحوۀ درک از رابطه‌ای اجتماعی را به همۀ دوره‌های تاریخی تعمیم داد. نیز احتمالاً هیچ استدلالی به اندازۀ مطالعۀ موردِ مشخصی از روابط، فی‌المثل پرداختن به رابطۀ جنسی در دوره‌ای پیشا صنعتی و پدرسالار، انضمامی بودنِ این موضوع را تأیید نمی‌کند. در این کتاب کوشش شده روابط جنسی در عصر صفویه بررسی شود؛ ناگفته نماند که صِرفِ اجتماعی و تاریخی بودنِ خودِ موضوع، کافی است تا مطالعه و بررسیِ حاضر موجه و آن را به موضوعی مستقل تبدیل کند.

از ویژگی‌های بسیار عمدۀ رابطۀ جنسی در عصر صفوی، این مطلب است که هنوز به حوزۀ استراتژیِ قدرت (آن‌گونه که امروزه عمل می‌کند و با آن آشنایی داریم) راه نیافته است؛ به عبارت دیگر، هم از دید قدرت حاکمه (شاهان صفوی و دیوان‌سالاری‌های آنها) و هم از دید مردم (رعایا) در قلمرو روزمره، خصوصاً در زمان شاه عباس اول که طیف گسترده‌ای از خُرده‌فرهنگ‌ها وجود داشت، رابطۀ جنسیِ آن ایام، صرفاً به منزلۀ منبع «لذّت جنسی» درک می‌شده است و احیاناً اگر هم قرار بود از این «عرصۀ لذّت»، بهره‌برداری‌های نیّت‌مندانه‌ای، سوایِ لذّت گرفته شود، حداکثر می‌توانست ابزارِ متأثر کردن افراد با‌نفوذ باشد. به بیانی، با زمانه‌ای مواجه هستیم که به‌دلیل اهمیت لذّت و کام‌جویی، در زندگیِ روزمره‌، برخی افراد (تا حتی فرودستان) آن را به‌عنوان وسیله‌ای برای بالاکشیدن خود (در سلسلۀ مراتب اجتماعی) به‌کار می‌گرفتند و جالب اینکه خودِ همین مطلب، تأییدی است بر این امر که «کانون روابط جنسی»، در جامعۀ پدرسالارِ آن ایام، فقط محدود به خانواده یا همسرگزینی‌های متعدد و چندین زوجۀ رسمی و غیررسمی نبوده است؛ بلکه طیف وسیعی از موقعیت‌ها و وضعیت‌های غیرِهمسر‌گزینی (در همۀ اشکال ‌آن) را رسماً شامل می‌شده است؛ که در مباحث این کتاب به آنها پرداخته شده است. این مباحث، با توجه به مناسبات جنسیِ آن دوره در بستر شرایط اجتماعی و تاریخیِ خاصش، در هشت بخش بررسی و مطالعه شده‌اند.

این کتاب، این ویژگی را داراست که از درغلتیدن در روایت‌های هرزگی، برای بیرون کشیدن یک روایت تاریخی منطقی اجتناب کرده و با رویکردی پدیدارشناسانه نشان داده که سازوکارهای انباشت ثروت و لذت جنسی چگونه در دورانی از فروپاشی و انحطاط نظام سیاسی و اجتماعی با یکدیگر پیوند خورده‌اند.

مطالعات به دست آمده در این کتاب، این اصل مهم را پیش روی قرار می‌دهد که در عصر صفوی «لذت» به ویژه لذت‌های جنسی و تن‌کامانه جایگاهی مهم در زندگی روزمرۀ مردان، به‌ویژه زندگی روزمرۀ صاحبان قدرت داشته است؛ که بدین منظور به طور رسمی هم زنان و هم مردان جوان یا پسرهای تازه بالغ یا حتی کودان را به خدمت می‌گرفتند. تا جایی که «قهوه‌خانه‌ها» مکانی برای تعلیم رموز دلبری به پسران جوان شد.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه: تن‌بارگی به مثابه هنجار بازتولید قدرت/ ناصر فکوهی

مقدمه

کالبدهای اخته شده و ظهور غلام‌بارگان به منطلۀ جنسیت سوم

روسپیان در قلمرو عمومی

هستی‌شناختی تن‌کامگی

«بازار»، عرصۀ لذت و تن‌کامگی شاه عباس صفوی

مفتون‌سازی بدن جنسی به منزلۀ کالایی فاخر

دربار متأخر؛ زشتی و کراهت تن‌بارگی

«منزلت اجتماعی»، انگیزۀ مقاومت روسپیان مخفی‌کار، در برابر عرصۀ تک‌ساحتی قلمرو روزمره

«لذت و خلسه»، دو رکن اساسی در هنر نقاشی عهد شاه عباس صفوی

جمع‌بندی

منابع

نمایه