معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

حوزه‌ای که اکنون تحت عنوان کلی آسیای میانه یا مرکزی از آن یاد می‌شود و در حال حاضر پاره‌ای از کشورهای برجای‌مانده از مستملکات شرقی امپراتوری روسیه را در خود جای داده است، روز و روزگاری از بخش‌های اصلی حوزۀ تمدنی ایران محسوب می‌شد. گسسته شدن پیوندهای ایران با این حوزه، از پیشینه‌ای طولانی برخوردار است، مراحل متعددی را پشت سر داشته و حاصل انبوهی از عوامل و علل مختلف است. آنچه در این کتاب از طریق بررسی فراز و فرود تعدادی از روزنامه‌های فارسی‌زبان آن خطه در نیمۀ نخست قرن بیستم میلادی مورد توجه قرار دارد، فقط به یکی از آخرین پرده‌های این فرآیند طولانی می‌پردازد؛ یعنی تبعات حاصل از چیرگی استعمار روس بر این حوزه که برای تکمیل شکاف‌ها و گسست‌های پیشین، تحولات حاصل از استقرار طوایف ترک‌زبان یا پررنگ‌شدن تفاوت‌های مذهبی ـ به گونه‌ای سنجیده و حساب‌شده ـ برای زدودن دیگر آثار برجای‌مانده از ایرانیت این سامان نیز دست به کار شد که ابداع و ایجاد مجموعه‌ای از ملیت‌های جدید یکی از مهم‌ترین آثار آن بود.

جامعۀ اصلی فرارود و همسایگانش در آسیای میانه، جامعه‌ای سنتی با غلبۀ مذهب بود. قدرت و ثروت در دست امیر بخارا و خان‌های خیوه و خوقند قرار داشت و «بای‌»های ثروتمند، با تظاهر به دینداری و هم‌دستی رهبران مذهبی، مدافع قدرت حاکم (امیر، خان و دولت روسیه) و پاسدار نظام نابرابری بودند که نتیجه‌ای جز بهره‌کشی از تودۀ کشاورز و پیشه‌ور و کوچ‌رو نداشت. در پاره‌ای از سامان‌ها شیوۀ زندگی به گونه‌های بسیار عقب‌مانده دیده می‌شد و بی‌سوادی و بی‌خبری بیداد می‌کرد. در بخش اول کتاب از تاریخ سیاسی و سپس تاریخ فرهنگی مردم فرارود، از حضور روس‌ها در آن سرزمین بزرگ تا پایان جنگ دوم جهانی و سپس مسئلۀ زبان و اختناق زبان فارسی در آن سامان سخن گفته شده است. بنای نویسنده به دست دادن شرحی کلی و بی‌پیرایه است که با این وجود جامع نیز باشد.

با آنکه درصد مهمی از امارت بخارا به ترکی ازبکی سخن می‌گفتند و به آنان گروه‌هایی از ترکمن‌ها و قرقیزها را هم باید افزود، زبان رسمی امارت بخارا فارسی بود. همۀ قراردادها حتی با روس‌های فاتح و همچنین فرمان‌ها، به زبان فارسی نوشته می‌شد و بر سکه‌ها و مدال‌ها عبارت‌های فارسی نقر می‌کردند. تا پیش از تفرقه‌افکنی پان‌ترکیست‌های ترکیه و تاتارستان و رژیم استالینی، ازبک و تاجیک با فرهنگی بسیار مشابه و با مسالمت در کنار هم می‌زیستند. در بخش دوم به مسئلۀ زبان در فرارود پرداخته شده است.

مردم فرارود از سال‌ها پیش از آغاز روزنامه‌نگاری در آن سامان، با روزنامه‌های چاپ ایران و افغانستان و هند و ترکیه و قفقاز و روزنامه‌های روسی و تاتاری آشنایی داشتند. به نظر می‌رسد انتشار روزنامۀ «تجار» در تاشکند در تاریخ 21 اوت ژولی 1907 (18 مرداد 1286)، می‌تواند آغاز انتشار روزنامه به فارسی در فرارود باشد. تا ده سال بعد، نشریۀ فارسی‌زبان یا دوزبانۀ دیگری در تاشکند انتشار نیافت؛ اما در حالی که شهر بخارا دارای روزنامۀ فارسی شده بود، یک نشریۀ یهودی فارسی‌زبان در فرغانه از شهرهای امارت بخارا و دو نشریۀ پی‌درپی دوزبانه در سمرقند از شهرهای ترکستان روس به چاپ رسید. بخش پایانی کتاب به تاریخ روزنامه‌نگاری فارسی در فرارود اختصاص داده شده است.

در پیوست کتاب نمونه‌هایی چند از محتوای عنوان‌های چاپ فرارود آورده شده است.

فهرست مطالب کتاب:

یادداشت دبیر مجموعه

مقدمه

بخش یکم: چکیده‌ای از تاریخ معاصر فرارود

فصل اول: پیش از الحاق امارت بخارا به اتحاد شوروی

فصل دوم: مرزبندی‌های تازه

فصل سوم: دو جمهوری: ازبکستان و تاجیکستان

فصل چهارم: بودوباش مردم فرارود

فصل پنجم: ارتباط‌ها

بخش دوم: مبارزۀ سازمان‌یافته با زبان فارسی

فصل ششم: زبان و هویت قومی

فصل هفتم: مقاومت نومیدانه

فصل هشتم: خلق زبان «تاجیکی»

بخش سوم: روزنامه‌نگاری تاجیکان

فصل نهم: زمینه‌ها و آغاز روزنامه‌نگاری به زبان محلی

فصل دهم: روزنامه‌های فارسی و دوزبانۀ فرارود تا انقلاب روسیه

فصل یازدهم: روزنامه‌های فارسی و دوزبانۀ فرارود پس از انقلاب روسیه تا پایان جنگ دوم

فصل دوازدهم: چند نوع دیگر از رسانه‌های چاپی

فصل سیزدهم: محتوای پیایندها پس از انقلاب روسیه

فصل چهاردهم: ویژگی‌های فنی و اداری و مالی (پس از انقلاب روسیه)

فصل پانزدهم: روزنامه‌نگاران

فصل شانزدهم: روزنامه‌نگاران فعال و نامبردار پس از جدایی تاجیکستان

پیوست

تصاویر و اسناد

کتابنامه

فهرست اعلام