معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

جامعۀ ایران در عصر قاجار، ساختۀ ارزش‌های اسلام بود؛ هرچند ممکن است به چنین چیزی تصریح نشده باشد. این ارزش‌ها نه‌تنها در شریعت که در آداب و رسوم مملکت هم مادام که بیانگر ارزش‌های اسلامی باشد، جاری بود. دولت و ملت در مذاکره و چانه‌زنی با هم پیوسته نظامی از ارزش‌های اسلامی را که برای هر دو طرف قابل فهم بود، مدنظر داشتند. این نظام ارزش‌ها تلویحاً هم در آداب و رسوم وجود داشت و هم در عرف، اما این گفته بدین معنا نیست که عرف همه‌اش لزوماً منشأ اسلامی داشته است. با این همه آنچه اسلامی نبود هم از روی تسامح و حکم قرآن که هرچه قرآن روا می‌دارد، خداوند هم روا می‌دارد و منع نمی‌کند، وارد نظام اسلامی می‌شد و مجاز تلقی می‌شد.

این کتاب اثر خانم ونسا مارتین، مورخ و ایران‌شناس انگلیسی است که در سال ۲۰۰۵ میلادی در لندن انتشار یافت و به‌زودی مورد توجه مورخان و پژوهشگران قرار گرفت. مؤلف با تکیه بر منابع بی‌شمار ـ فارسی و اروپایی ـ تلاش نموده بخشی از تاریخ قاجار را بر اساس رویکردی مردمی و جامع به نگارش درآورد. خانم مارتین که به زبان فارسی تسلط کامل دارد، استاد تاریخ خاورمیانه در دانشگاه لندن است و تاکنون کتب و مقالات زیادی راجع به ایران عصر قاجار، به‌ویژه نهضت مشروطیت به رشتۀ تحریر درآورده است. مؤلف برای اینکه اثری جامع و دقیق پدید آورد، در سال ۲۰۰۲ میلادی به شهرهای بوشهر، شیراز و اصفهان سفر کرد و ضمن بهره‌جویی از کتب، جراید و اسناد موجود در کتابخانه‌های آن شهرها با مورخان و پژوهشگران محلی نیز به تبادل نظر پرداخت.

نویسنده در این کتاب به بررسی دورۀ شصت‌سالۀ بین جلوس محمدشاه (۱۲۵۰) و مرگ ناصرالدین شاه (۱۳۱۳) پرداخته است. از آنجا که موضوع نقش جامعه در پیکار با دولت در یک دورۀ شصت‌ساله موضوعی بسیار گسترده و دامنه‌دار است، بنابراین نگارنده توجه خود را به جنوب کشور معطوف کرده و بدین منظور سه شهر بوشهر، شیراز و اصفهان را برگزیده است و اطلاعاتی از آنها در این دوره بیان می‌کند. مناطق روستایی در فعالیت‌های سیاسی که در این دوره بحث می‌شود، کمتر درگیرند. هر یک از این سه شهر سیاست و خصوصیاتی دارند که با آن یکی متفاوت است و در هر شهر می‌توان استمرار و تغییر را مشاهده کرد.

مارتین تلاش می‌کند به دو پرسش اساسی در این کتاب پاسخ دهد: چگونه کشوری به وسعت ایران توانسته استقلال خود را حفظ کند و در خلال صدها سال ـ در قرن سیزدهم و قبل از آن ـ خود را از تسلط بیگانه برکنار دارد؟ و مسئلۀ منشأ انقلاب مشروطه ایران در سال ۱۲۸۵.

نگارنده در پیشگفتار برای خوانندگان فارسی‌زبان به این نکته اشاره می‌کند که این کتاب، کتابی با آرایی تازه راجع به دولت و جامعه ایران در دوره قاجار و به‌خصوص پژوهشی گسترده دربارۀ گروه‌های اجتماعی فروتر از اعیان در خلال سال‌های ۱۲۵۰ تا ۱۳۱۳ است. در این اثر مارتین نشان می‌دهد که این گروه‌ها اگرچه فاقد قدرت بودند، اما برای دستیابی به اهداف خود از شیوه‌هایی جهت مذاکره و چانه‌زنی با دولت بهره می‌جستند. درگیری تمامی اقشار در جامعه شهری و چگونگی سازماندهی مبارزات مردم علیه مقامات دولتی از دیگر مسائلی است که در این کتاب به آنها پرداخته می‌شود.

كتاب در فصل نخست به زمينه دين، جامعه، سياست و تجارت در عناوين زمينه‌ اسلامي، قدرت و جامعه، شهرهاي و جامعه‌ بازار و زمينه‌ سياسي و اقتصادي مي‌پردازد و سپس با بررسي دورۀ شصت‌ساله بين جلوس محمدشاه قاجار تا مرگ ناصرالدين شاه، موضوع نقش جامعه در پيكار با دولت و گزينش اين مهم را در سه شهر برگزيده بوشهر و جزيره خارك در رابطه با مردم، دولت و انگليسي‌ها و شيراز باعنوان اعتراض شهري و موازنه‌ قدرت در ايالت فارس و شهر اصفهان در رابطه با اعتراضِ مردمي، كنترلِ اجتماعي و ظهور مشاركت دارد.

سپس چهار فصل موضوعي با عناوين تظاهرات عمومي زنان در ايران قرن سيزدهم و لوطي‌ها به عنوانِ تنگدستان لجام‌گسيختۀ شهري و سربازانِ سركش، برده‌داري و برده‌هاي سياه‌پوست در ايران مورد بررسي قرار گرفته و در پايان به ماجراي دلدادگي بشيرخان، كاكاسياه ملك‌التجار بوشهري كه در آن اعتبارِ امپراتوري بريتانيا خدشه‌دار شده و آرامش در كشور بر هم خورده و حتي ميان علماي سرشناس شيعه نيز اختلاف نظر وجود دارد، مي‌پردازد.

در بوشهر به نقش مردم در مركزگرايي و گرايش به حذف قدرت‌هاي محلي و مداخله انگليسي‌ها در مذاكرات محلي اشاره مي‌شود و در شيراز، نقش عوام در تعامل و ارتباطِ شهر و دولت و ايلات و همچنين تأثير اقتصاد بين‌الملل و فناوري جديد كه موجب به وجود آمدن سازمان‌هاي نوظهور شد مورد بررسي قرار گرفته و سرانجام در اصفهان موضوع تسلط بوشهر از منظر حكومت و رقابت سياسي بحث مي‌شود.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمۀ مترجم

سپاسگزاری

پیش‌گفتار مؤلف برای خوانندگان فارسی‌زبان

مقدمه

1. زمینه: دین، جامعه، سیاست و تجارت

2. مردم، دولت و انگلیسی‌ها در بوشهر و جزیرۀ خارک، 1251 ـ 1266

3. شیراز: اعتراض شهری و موازنۀ قدرت در ایالت فارس

4. اصفهان: اعتراض مردمی، کنترل اجتماعی و ظهور مشارکت

5. تظاهرات عمومی زنان در ایران قرن سیزدهم

6. لوطی‌ها: تنگدستان لجام‌گسیختۀ شهری

7. سربازان سرکش

8. برده‌داری و برده‌های سیاه‌پوست در ایران قرن سیزدهم

9. ماجرای دلدادگی بشیرخان، کاکاسیاه ملک‌التجار بوشهری

نتیجه‌گیری

یادداشت‌ها

کتاب‌نامه

نمایه