معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

این کتاب از آثار اولیه و عمدۀ اندیشمند معاصر محمد عابد الجابری (1935 ـ 2010) است. جابری در این اثر، این فرضیۀ عام را مطرح می‌کند که فهم تطور و صیرورت تاریخ عربی اسلامی از مجرای نظرات ابن خلدون در باب این تاریخ بهتر صورت می‌گیرد. او بعدها این فرضیه را می‌پرورد تا برای مثال در مجموعۀ «نقد عقل عربی» بر اساس نظر ابن خلدون عوامل مؤثر بر تکوین عقل سیاسی عربی را عقیده (عامل ایدئولوژیک) و قبیله (ساختار اجتماعی و سیاسی) و غنیمت (عامل اقتصادی) معرفی کند؛ یعنی همان عواملی که پیش‌تر در این کتاب برجسته کرده بود. تأثیرپذیری جابری از ابن خلدون در جای‌جای آثار او نمایان است. این تأثیرپذیری حتی در به‌کارگیری مفاهیم و الفاظ نیز قابل ردگیری است. فارغ از منظر بالا، این کتاب عمق، کلیت و نوآوری اندیشه‌های ابن خلدون را به صورت درخوری نشان می‌دهد. همچنین به‌روشنی این ادعای ابن خلدون را می‌نمایاند که علم عمران یک علم کاملا نوبنیاد بود که از دانش‌های پیشین تمدن عربی ـ در شاخه‌های مختلفش ـ متفاوت و بدیع است. هم به این دلیل و دلایل دیگر، مشخص می‌شود که این اثر از بهترین آثار نوشته شده در باب اندیشه های ابن خلدون است.

آنچنان که جابری در مقدمه کتاب گفته، این اثر حاصل همراهی ده‌سالۀ او با ابن خلدون و پیگیری مطالعات متنوع خلدونی بوده است. او در این مقدمه، با اشاره به اینکه به نظر می‌رسد مطالعات مربوط به ابن خلدون به دلیل فراوانی مطالعات صورت‌گرفته در این زمینه به اشباع رسیده، گفته است فراوانی شروح و تاویلات و تفاوت و تناقضشان، در روان من یک اعتقاد نیرومند آفرید مبنی بر اینکه امروزه مطالعات خلدونی نیاز مبرم به یک روند تصحیح دارد تا اندیشه خلدونی را بر سر چارچوب اصلی‌اش بازگرداند و از تمامیت و هویت حقیقی‌اش نگاهبانی کند. نقصانی که به گمان عابد الجابری در مطالعات حوزه ابن خلدون وجود داشته و باعث شده او گام در این مسیر بنهد، این بوده است که هر کدام از کسانی که به شرح آرای ابن خلدون می‌پرداخته‌اند در راستای توجیه مسلک خود به نظرات او متوسل می‌شده‌اند. جابری معتقد است مؤمن و مشرک، نهانگو و ساحر، فیلسوف و مورخ، اقتصاددان، جامعه‌شناس و حتی کارل مارکس می‌توانند در مقدمه چیزهایی بیابند که توجیه‌گر تأویل و تفسیر پیشنهادی‌شان درباره آرای ابن خلدون باشد.

به گمان جابری، اندیشه اجتماعی همواره به دوره‌ای که در آن جلوه‌گر شده و به گرفتاری‌های آن دوره می‌پردازد. چنان‌که جابری گفته است، خود ابن خلدون نیز در این زمینه تذکر داده بوده است:‌ «از اغلاط پوشیده تاریخ، از یاد بردن این اصل است که احوال امت‌ها و نسل‌‎ها در نتیجه تبدل و تغییر اعصار و گذشت روزگار تغییر می‌پذیرد». از سوی دیگر، به گمان جابری یکی دیگر از آسیب‌های ابن‌ خلدون‌پژوهی مواجهه منفرد با بخشی از آرای این متفکر و عدم توجه به کلیت اندیشه اوست. بر این پایه او تلاش کرده است مکان اجزا را در کلیت اندیشه ابن خلدون بیابد و با ارائه مطالعه‌ای کانتکست‌محور، تا حد ممکن به زمانه اندیشه ابن خلدون نزدیک شود تا بتواند هر چه بیشتر به منظور اصلی او نزدیک شود؛ اگرچه نویسنده معتقد است اندیشه ابن خلدون، اندیشه‌ای فلسفی است و چنین اندیشه‌ای همان‌قدر که اندیشه زمان است، به دیگر اعصار نیز تعلق دارد.

جابری در تحقیق خود به دنبال پاسخ به چنین پرسش‌هایی است: چرا ابن خلدون در لحظه‌ای از لحظات به تاریخ می‎گراید؟ و چگونه با این گرایش، به فلسفه تاریخ خویش به نام «علم عمران» رهنمون می‌شود؟ او موضوع و روش، ساخت و ترکیب، ثمره و هدف این علم را چگونه تصور می‌کند؟ از دیگر پرسش‌های طرح‌شده در کتاب این است که آیا علم «عمران» چنان‌که ابن‌خلدون مدعی بود، یک علم کاملاً نوبنیاد و متفاوت از دانش‌های پیشین تمدن اسلامی بوده است؟ پاسخ جابری به این پرسش مثبت است. به اعتقاد او ابن خلدون با انتقاد از مورخان پیشین و با ارائه نگرشی جدی نظریه‌پردازی خویش را شروع می‌کند و با ابداع دانشی جدید به نام «علم عمران»، که نمونه نگرش انتقادی او از تاریخ است، به مطالعه تاریخ می‌پردازد. به گفته جابری ابن خلدون، چنان‌که مشهور است، از عصبیت شاه‌کلیدی ساخته بود برای حل همه مشکلاتی که توالی رویدادهای تاریخ اسلام آنها را به وجود آورده بود. اما او معتقد است ارزش آرای ابن خلدون در نقش یا نقش‌هایی نیست که به عصبیت و فاعلیت آن نسبت می‌دهد، بلکه در مسائل متعددی است که نظریه‌اش در باب عصبیت، دولت و رابطه میان آن دو مطرح می‌کند. همان رابطه‌‎ای که در دیدگاه او شکل عمران و نمود حرکت تاریخ را مشخص می‌کند.

این کتاب در مجموع اثری بنیادین از اندیشمندی است که در جهان عرب متفکری بسیار تأثیرگذار بوده و اندک‌اندک اندیشه‌های او در حال گسترش و نضج در جهان فکری فارسی‌زبان نیز هست. این کتاب، افزون بر کسانی که دنبال‌کنندۀ اندیشۀ ابن خلدون هستند، به کار کسانی می‌آید که به جریان معاصر فکری جهان عرب و به ویژه آرای عابد الجابری علاقه‌مند می‌‌باشند.

فهرست مطالب کتاب:

سخن مترجم

مقدمه: ابن خلدون .... «موضوع پیش پاافتاده و تکراری»

بخش نخستین: ابن خلدون و علم نوبنیاد او

پیش‌گفتار

فصل نخستین: دوران پسرفت و انحطاط

فصل دوم: اندر میان علم و سیاست

فصل سوم: از نکبت تا «مقدمه»

فصل چهارم: در میان عقلانیت و عقلانیت‌گریزی

فصل پنجم: از تاریخ تا علم عمران

فصل ششم: علم عمران، موضوع و روش

فصل هفتم: سازۀ هرمی شکل علم عمران خلدونی

فصل هشتم: هویت علم عمران، تلخیص و مناظره

بخش دوم: عمران بشری و حرکت تاریخ، عصبیت و دولت

پیش‌گفتار

فصل نهم: جغرافیای عمران، نحله‌های معیشتی و تفاوت‌های فردی و اجتماعی

فصل دهم: نظریۀ عصبیت، عصبیت و مبارزۀ عصبیتی

فصل یازدهم: نظریۀ عصبیت، عصبیت و ملک

فصل دوازدهم: نظریۀ عصبیت، گونه‌های مُلک و انواع سیاست‌ها

فصل سیزدهم: دولت و دگرسانی آن، چرخۀ عصبیتی

فصل چهاردهم: دولت و دگرسانی آن، از خشونت بادیه‌نشینی تا نرم‌خویی حضارت

فصل پانزدهم: دولت و دگرسانی آن، حضارت تباه‌کنندۀ عمران

فصل شانزدهم: تمامیت و یکپارچگی اندیشۀ خلدونی .... و عامل اقتصادی

سرآمد: نشانه‌های نظریه‌ای خلدونی دربارۀ تاریخ اسلام

پیوست

منابع