فرهنگنامۀ تصوف و عرفان: مباحث، اعلام، اصطلاحات و تعبیرات (دو جلد)
خلاصه
دکتر استعلامی که یکتنه کار این فرهنگنامه و دانشنامه را انجام داده، در بخشی از مقدمۀ سوم کتاب آورده است: «اگر از من بپرسید که در این کتاب چه میخواهم بکنم؟ پاسخ من این است: همان کاری که در چهل ـ پنجاه سال گذشته کردهام و کوشیدهام که درست خواندن و دست فهمیدن تذکرة الاولیاء و مثنوی و دیوان حافظ و قصاید خاقانی را برای جویندگانی که مقدمات را درست آموخته باشند، ممکن و آسان کنم.معرفی کتاب
برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.
بیش از هزار سال تصوف و عرفان و ادب صوفیانۀ ایران، دریایی از دانستنیها و خواندنیهاست و بر امواج آن دریا هم کفهای روایات بیپایه و دعوی و دروغ و فریب کم نیست و داوری دربارۀ همۀ آن جزئیات و رسیدن به درستی و نادرستی یک سخن یا یک روایت، گاه دست و پای جویندۀ واقعیت را چنان میبندد که زبان و قلم از رفتن باز میماند. این کتاب مرجعی تقریباً کامل است که دربارۀ تصوف و عرفان و ادب صوفیانۀ ایران، کوشش کرده پاسخ درست پرسشها را داشته باشد. گسترۀ این دریای ادب صوفیانه هم به اندازهای است که مؤلف یک کتاب مرجع، در هر پایهای از دانش و تجربه، نمیتواند همۀ آثار شعر و نثر صوفیانه و بازنویسیها و تقلیدهای همۀ آنها را خوانده و به داوری نهایی رسیده باشد.
دکتر استعلامی که یکتنه کار این فرهنگنامه و دانشنامه را انجام داده، در بخشی از مقدمۀ سوم کتاب آورده است: «اگر از من بپرسید که در این کتاب چه میخواهم بکنم؟ پاسخ من این است: همان کاری که در چهل ـ پنجاه سال گذشته کردهام و کوشیدهام که درست خواندن و دست فهمیدن تذکرة الاولیاء و مثنوی و دیوان حافظ و قصاید خاقانی را برای جویندگانی که مقدمات را درست آموخته باشند، ممکن و آسان کنم. در این کتاب، معنای یک اصطلاح یا تعبیر صوفیانه، شرح یکی از مباحث تصوف و عرفان، شناخت صوفیان و عارفان نامدار، و نقد آثار برجستۀ ادب صوفیانه، تا آنجا که ممکن باشد ـ به زبان ساده و قابل فهم برای همه خواهد آمد، اما نه اینکه تأکید بر سادگی و روشنی کلام، به دور از سندیت و استواری باشد. در زیر هر مقاله، اشاره به مآخذ مورد استفاده یا مربوط به موضوع آن، گواه سندیت مفاد مقاله است و به مراجعان امکان میدهد که دانستنیهای بیشتری دربارۀ موضوع هر مقاله را در آن مآخذ پیدا کنند. مواردی هم هست که زیرنویس اشاره به مأخذی است که مفاد عبارات نقل شده از آن جای حرف دارد، در متن مقاله نقد شده و با دلایل روشن تأیید نپذیرفته است».
وجه مشخصه این فرهنگنامه ـ که در حد یک دانشنامه و دائرةالمعارف نیز قابل توصیف است ـ این امر است که ضمن شرح اصطلاحات، مقالات جامع و بسیطی در حوزه عرفان و تصوف را میتوان در میان بیش از 3500 مدخل آن پیدا کرد و خواند و با آراء و نظرات عرفای بزرگی چون ابوسعید ابیالخیر، بایزید بسطامی و ... آشنا شد و نقد و بررسی جامعی را نیز به نظاره نشست و لذت برد.
در متن این فرهنگنامه، تعریف واژگان و شرح مباحث گوناگون تصوف و عرفان آمده است؛ اما بیشتر محتوای این کتاب با صورت و سیرت کسانی ربط دارد که در شیوۀ زندگی و پوشش و رفتار، بیش و کم از دیگران متمایزاند و به آنها صوفی پشمینهپوش گفته میشود.
بیش از نیمی از این فرهنگنامه، سرگذشت و شرح فشردهای از اندیشه و تحلیل آثار نامداران تصوف و عرفان ایران است که تألیف این مقالات اعلام یکی از دشواریهای کار بوده است که گاه جستجوی سابقۀ یک روایت یا درستی نسبت کتابی یا رسالهای به یکی از آنها دیری زمان گرفته است.
در این فرهنگنامه همۀ کتابها و مقالاتی که مآخذ این کار بودهاند فراهم شدهاند، مدخلهای مقالات اعلام و مباحث و اصطلاحات و تعبیرات از آنها بیرون کشیده شده و با ترتیب الفبایی کنار هم گذاشته شدهاند و مآخذ هر مقاله زیر عنوان آن یادداشت شده است. کار سودمند دیگر این فرهنگنامه هم این بوده است که هر جا مفاد یک مقاله با یک یا چند مقالۀ دیگر ربط دارد، آن دو یا چند مقاله به یکدیگر ربط داده شدهاند.
در متون ادب صوفیانۀ فارسی، بزرگانی چون سنائی و خاقانی و عطار و مولانا و حافظ، تعبیرهای به کار بردهاند که گاه فقط در دیوان سنائی یا خاقانی، یا فقط در منظومههای عطار یا فقط در مثنوی و دیوان شمس به کار رفته است و به احتمال شاهدی در متون دیگر ندارد و تعبیر یا اصطلاح عام تصوف و عرفان هم نیست؛ شماری از اینگونه تعبیرها اگر با آفرینش معنا و مضمون تازه همراه باشد، به صورت یک مدخل در این کتاب آمده، اما همۀ ترکیبهای وصفی یا اضافی سخن سنائی و خاقانی و عطار و مولانا و حافظ نمیتوانسته است مدخل یک مقالۀ این کتاب باشد؛ چراکه شماری از آن تعابیر و ترکیبها در همان حال و هوای خاص یک حکایت یا یک مبحث هم، ممکن است صوفیانه تفسیر شود، یا فقط معنای سادۀ کلمات را بیان کند.
از فتوتنامهها و رسائل جوانمردان و قلندرنامهها تنها اصطلاحاتی در این کتاب آورده شده که آداب تربیت اصحاب فتوت و قلندریان را تعریف میکند. از نویسندگان اینگونه متون نیز فقط از کسانی میتوان یاد کرد که آگاهی روشنی از زندگی و آثارشان در دست باشد یا در جوانمردی و قلندری مرتبۀ خاصی داشته باشند؛ اما دربارۀ جوانمرد/جوانمردی/ فتوت و عیار/ عیاری، و قلندر/ قلنمدری مقالههایی به منظور شناخت یک مکتب و یک جریان اجتماعی در این فرهنگنامه آمده است.
نام نویسندگان و سرایندگان متون ادب صوفیانه و مؤلفان منابع ارشادی و آموزشی تصوف، هر یک عنوان یک مقالۀ خاص همراه با معرفی و تحلیل آثارشان است و در آن مقاله، سرگذشت و سوانح زندگی آنها با تأکید بر این واقعیت آمده که روایات تذکرهها و مناقبنامهها را همیشه نباید گزارش واقعیت دانست و با آثار هر شاعر یا نویسنده و با منابع قابل استناد روزگار آنها باید سنجید، خاصه دربارۀ نامدارانی که گزارش کرامات آنها بر زبان مریدان، گاه چنان با خیال گوینده درآمیخته است که عقل و ایمان هر دو در پذیرفتن آن درمیمانند.
سرگذشت و معرفی آثار هر صوفی یا هر شاعر و نویسنده زیر عنوانی آمده که به زبان مرجعشناسی اسم اشهر اوست و القاب و عنوانهای دیگر، اگر باید در مدخلها بیاید، به آن نام مشهورتر ارجاع شده است؛ برای نمونه شهرت ابویزید طیفور بن عیسی بسطامی در منابع تصوف و عرفان ایرانی بایزید بسطامی است و هرچه دربارۀ اوست، در مدخل بایزید بسطامی باید بیاید و ابویزید هم به بایزید ارجاع شود.
فهرست مطالب کتاب:
پیشگفتار مؤلف
مقدمۀ اول: زمینههای فکری، دینی، فلسفی و ....
مقدمۀ دوم: منابع مطالعه در تصوف و عرفان
مقدمۀ سوم: گزارش کار و فهرستهای منابع
متن فرهنگنامۀ تصوف و عرفان جلد اول آ ـ د
متن فرهنگنامۀ تصوف و عرفان جلد دوم ذ ـ ی
پربازدید ها بیشتر ...
گزارشهایی دربارۀ مختصر عملیاتی در جنوب ایران: رویارویی نظامی بریتانیا و ایل قشقایی در بهار و تابستان 1918 م/ 1336 هـ.ق
سر پرسی سایکس، کلنل ای.اف. اورتون و دیگرانآنچه در این کتاب آمده، مجموعهای از گزارشهای فرماندهان بریتانیایی رشتهعملیاتی است که در بهار و تاب
ایل بختیاری در دورۀ قاجار
آرش خازنیموضوع این کتاب تأثیر متقابل حکومت و ایل در حاشیۀ ایران در دورۀ قاجار است. بررسی تاریخ اتحادیۀ ایلی ب
منابع مشابه بیشتر ...
دیگری: مجموعه مقالات همایش بزرگداشت روز جهانی فلسفه سال 1400
گروهی از نویسندگان به گردآوری و ویرایش: رضا کوهکنفلسفه و فلسفیدن امری است جهانی. و روز جهانیِ فلسفه فرصتی است برای اندیشیدن به این دستآورد بشری و ار
مجموعه آثار ابنخفیف شیرازی (دو جلد)
ابنخفیف شیرازیاین کتاب مجموعۀ آثاری است که تا کنون از ابنخفیف به دست آمده است؛ این آثار در دو جلد گردآوری شده است
دیگر آثار نویسنده
حدیث غربت جان: مقاله، یادنامهها، نقد کتاب، گفتگوها
محمد استعلامیاین کتاب دربرگیرندۀ نوشتارها و گفتوشنودهایی از محمد استعلامی دربارۀ زبان و ادبیات فارسی است. اینها
حافظ به گفتۀ حافظ؛ یک شناخت منطقی (ویراست جدید)
محمد استعلامیدر قرون هجدهم و نوزدهم اشعار حافظ به زبانهای اروپایی ترجمه شد و نام او به گونهای به محافل ادبی جها
نظری یافت نشد.