معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

این کتاب دربرگیرندۀ مجموعه‌ای از مقالات، نوشتارها، گفتارها و ترجمه‌های زنده‌یاد دکتر محمد طباطبایی (1320 ـ 1368) زبان‌شناس، مترجم و فرهنگ‌نویس است که از سال 1345 تا پایان عمر او در نشریات و کتاب‌ها و مجموعه‌های مختلف منتشر شده است. زمینۀ کاری شادروان طباطبایی بیشتر واژه‌سازی و واژه‌گزینی، زبان فارسی و زبان‌شناسی و نیز فرهنگ‌نویس و نقد و بررسی فرهنگ‌ها بوده است. طباطبایی را از روی کارهایش نمی‌توان شناخت؛ چون کارهای علمی چاپ‌شده‌اش چندان نیست. به‌جرئت می‌توان گفت که تنها کسی بود که در ایران به اصول علمی فرهنگ‌نگاری تسلط کامل داشت. یادداشت‌ها و مواد لازم را برای چند تحقیق فراهم کرده بود. همیشه می‌گفت بهترین دوران شغلی‌اش همان دوران کوتاهی بود که در مرکز نشر دانشگاهی کار می‌کرد. البته ترجمۀ چند مقاله در زمینه‌های فرهنگی و اجتماعی نیز از وی بر جای مانده که فهرست آنها در ادامۀ این نوشتار به دست داده شده است.

گفتارهای این کتاب در سه بخش به این شرح تنظیم شده است:

بخش اول: واژه‌سازی و واژه‌گزینی؛ این بخش شامل شش گفتار است که به ترتیب تاریخ انتشار آمده‌‌اند. در سه مقالۀ اول که یادگار دانشجویی نویسنده می‌باشد، نویسنده به اختصار دربارۀ روش‌های ترجمۀ کلمات از زبانی به زبان دیگر توضیح می‌دهد و ضمناً به بررسی برخی از واژه‌های ساختۀ فرهنگستان ایران (فرهنگستان اول) می‌پردازد. در دو گفتار بعد که به صورت پیوست جلد اول «فرهنگ اصطلاحات پزشکی» (تهران، 1351) منتشر شده، به‌تفصیل دربارۀ تصریف در زبان‌های لاتین و یونانی و نیز شناخت اجزای واژه‌های علمی و نحوۀ معادل‌سازی برای آنها در زبان فارسی ـ از طریق پسوندها و پیشوندها ـ بحث شده و سرانجام در آخرین مقالۀ این بخش، آخرین یافته‌های نویسنده دربارۀ روش‌های مقابلۀ زبان فارسی با واژه‌های علمی به دست داده شده است.

بخش دوم: زبان فارسی و زبان‌شناسی؛ در اولین مقالۀ این بخش، فرآیند اتباع در زبان فارسی با نگاهی زبان‌شناختی و در مقالۀ بعد، به قلم یکی از پایه‌گذاران مکتب پراگ، کارنامه و فعالیت‌های ده‌سالۀ این مکتب بررسی شده، در سومین نوشتار نیز یکی از مسائل زبان‌شناختی، یعنی دوزبانگونگی در زبان فارسی تحلیل شده است. نویسنده در آخرین مقاله به بررسی و نقد ترجمۀ فارسی کتاب «زبان و زبان‌شناسی» نوشتۀ کوندراتوف زبان‌شناس روسی پرداخته است.

بخش سوم: بررسی و نفد فرهنگ‌های ادبی؛ نویسنده در این بخش به بررسی و نقد شش فرهنگ عمومی و تخصصی منتشرشده در زبان فارسی پرداخته است. از میان این نقدها به‌ویژه باید به سه نقد پایانی اشاره کرد که حاصل تحقیقات جدی و موشکافانۀ زنده‌یاد طباطبایی است و در آن به‌تفصیل به سه نوع فرهنگ پرداخته شده است. در «بررسی و نقد واژه‌نامۀ شیمی» یک واژه‌نامه بررسی شده است. «واژه‌نامه» فرهنگی است که در آن فقط معادل‌های واژه‌ها و اصطلاحات یک زبان در زبان دیگر داده می‌شود. در «غنای کوشش و فقر روش در فرهنگ‌نویسی» فرهنگی توصیفی بررسی شده که در آن تعریف و اطلاعات دیگری دربارۀ اصطلاحات و واژه‌ها در یک زبان به دست داده می‌شود و سرانجام در آخرین مقاله، «واژگانی با ویراستار ولی ناویراسته»، یک «واژگان» نقد شده است. «واژگان» فرهنگی است که در آن مجموعه‌ای از معادل‌های واژه‌ها و اصطلاحات یک زبان در زبان دیگر و معمولاً با ذکر منابع معادل‌ها به دست داده می‌شود. این سه نقد الگوی ناب نقد و بررسی فرهنگ‌های تخصصی و راهنمای مفیدی برای فرهنگ‌نویسان تخصصی است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

دکتر محمد طباطبایی: زندگی و آثار

به یاد پدر

اختصارات

* بخش اول: واژه‌سازی و واژه‌گزینی

ترجمۀ کلمات از زبانی به زبان دیگر

بررسی واژه‌های فرهنگستان

ترجمۀ لغات علمی

تصریف در زبان‌های لاتین و یونانی

نکات و پیشنهاداتی در مورد ترجمۀ واژه‌های پزشکی

روش‌های مقابلۀ زبان فارسی با واژه‌های علمی

* بخش دوم زبان فارسی و زبان‌شناسی

فرایند اتباع با تکیه روی اتباع در زبان فارسی

کارنامۀ ده‌سالۀ مکتب پراگ (ریلم ماتسیوس)

دوزبانگونگی در زبان فارسی (اوا م. چرمیاس)

زبان و زبان‌شناسی

* بخش سوم: بررسی و نقد فرهنگ‌های فارسی

فرهنگ علمی و فنی

فرهنگ کامل انگلیسی ـ فارسی

فرهنگ لغات و اصطلاحات روان‌پزشکی و روان‌شناسی

بررسی و نقد واژه‌نامۀ شیمی

غنای کوشش و فقر روش در فرهنگ‌نویسی

واژگانی با «ویراستار» ولی ناویراسته