معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

نام این کتاب در دیباچۀ مؤلف، در هر دو دست‌نوشت این متن که مقدمۀ «تفسیر بصائر» را در بر دارند، یعنی نسخۀ 12251 مجلس و نسخۀ 64 موزۀ مولانای قونیه به صورت «بصایر» و بی‌اضافۀ یمینی ضبط شده است. عوفی در «لباب الالباب» نام اثر را «بصائر یمینی» آورده است. با توجه به گفتۀ عوفی که نویسندۀ این تفسیر را از فحول دانشمندان غزنین در دورۀ بهرام شاه غزنوی دانسته و چون بهرام‌شاه نیز ملقب به لقب جد بزرگش یعنی یمین الدوله بوده، می‌توان برداشت کرد که شاید خود مؤلف، «یمینی» را در جای صفتی برای تفسیرش آورده است. اینگونه نام‌گذاری‌های بر اساس لقب ممدوح در گذشته رواج داشته و درخور توجه است که یکی از همین آثار یعنی «زیج یمینی» نگاشتۀ 511 قمری به نام همین بهرام‌شاه غزنوی فراهم آمده است.

کهن‌ترین اشاره در متون فارسی به نویسندۀ این تفسیر در «لباب الالباب» محمد عوفی دیده می‌شود. نام نویسنده در هر دو نسخۀ موجود چنین ضبط شده است: قاضی امام اجل معین‌الدین حجة الحق مفتی الامة محمد بن محمود النیسابوری. به عبارتی لقب و نام و نسبت وی با حذف موارد غیررسمی می‌تواند قاضی معین‌الدین محمد بن محمود نیشابوری باشد. منصب قضای نویسنده نشانگر مقام علمی و به‌ویژه مقام حکومتی اوست؛ زیرا تفویض این منصب به یک شخص در روزگار گذشته، نیازمند داشتن پایگاه بلندی از دانش بود. همچنین نیشابوری در یکی از جنگ‌ها به عنوان نمایندۀ بهرام‌شاه غزنوی نزد سنجر فرستاده شده است؛ از این‌روی از نگاه سیاسی طبعاً جایگاهی بلند داشته است.

مطابق آنچه عوفی یاد کرده، نویسندۀ این تفسیر صاحب دو اثر دیگر بوده است: 1. رای آرای، 2. صحیفة الاقبال. دربارۀ اثر اول عوفی تصریح می‌کند که این اثر ترجمۀ «غرر السیر» ابومنصور ثعالبی است؛ اما دربارۀ دومین اثر یعنی «صحیفة الاقبال» چون تاکنون نسخه‌ای از آن دست‌یاب نشده، نمی‌توان به‌یقین گفت که این اثر به زبان فارسی بوده است یا به زبان عربی.

این ترجمه ـ تفسیر با اینکه در حوزۀ خراسان بزرگ فراهم آمده، اما از نگاه گونۀ زبانی و گونۀ فرهنگی با دیگر تفسیرهایی که در این حوزۀ جغرافیایی نوشته شده‌اند، چون تفسیر سورآبادی، تاج التراجم و کشف الاسرار ناهم‌خوانی‌های فراوان دارد. نویسندۀ این تفسیر در تألیف این متن بیشتر از گونۀ معیار و نوشتاری و ادبی بهره برده است؛ اما در دست‌نویس اساس و برخی دیگر از نسخه‌های این تفسیر، کم‌وبیش واژه‌های گویشی را می‌توان دید؛ واژه‌هایی چون کوغ و چرخ ارهتی و چپلک و چژک از این قبیل واژه‌ها به شمار می‌رود.

در پیش‌گفتار متن مصحح این تفسیر شماری از واژه‌های کاربردی در «تفسیر بصائر» بررسی شده است. کوشش مصحح بر این بوده تا در حد توان شاهدها و نمونه‌هایی را که از متن‌های دیگر برای این واژه‌ها داشته است، در کنار واژه‌های قرآنی این تفسیر بیاورد تا یاریگری برای دریافت معنای دقیق و روشن کاربردهای واژگانی این ترجمه ـ تفسیر باشد؛ واژگانی از قبیل آب‌شدگی/ آب‌بشدگی، آسوده، آیژه/ آییژه، الفختن/ الفنجیدن/ الفغدن، انباردن، باشندگان، بُرده کردن، بلایه کار، پالان و .... .

در فهرست دوسویه‌ای که از واژه‌های قرآنی ـ فارسی و فارسی ـ قرآنی در پایان متن آمده است، مصحح کوشیده تا بیشتر نهاده‌های قرآنی این ترجمه ـ تفسیر را بیاورد. دفتر نخست این کتاب در سال 1359 از سوی بنیاد فرهنگ ایران چاپ و نشر شده بود که اکنون متن کامل این ترجمه ـ تفسیر توسط نشر میراث مکتوب منتشر شده است.