معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

این کتاب از خوش‌ترین و سرخوش‌ترین بخش‌های شاهنامه سخن می‌گوید؛ از داستان‌های دلدادگی و خنیاگری. می‌خواهد بگوید عظمتی به مانند «برافکندم از نظم کاخی بلند»، از این فصل و نوای دلجوی زندگی خالی نیست و دلاوری‌ها و دلدادگی‌ها دو روی سکۀ پرارج حماسه‌اند و بسیاری از داستان‌های شاهنامه بن‌مایه‌ای در دلدادگی و خنیاگری دارند. می‌گوید که فهرمانان نیز هرچند سخت و سترگند و دستی در منش‌های حماسی دارند، اما در دنیای سیال مهر و عاطفه پایی لرزان دارند و گاه به سادگی دل می‌بازند.

در شاهنامه نیز دلدادگی همان اتفاق ناگهان است که بی‌خبر و تقدیروار سرمی‌رسد و آتش‌زنۀ یک داستان دلنشین می‌شود. داستان‌هایی که البته بی‌طرح و بنیان نیستند؛ غالباً یا مقدمه‌ای برای داستانی رزمی و پهلوانی و تاریخ‌اند یا بخشی مهم و مؤثر از اجزای داستانی بزرگ یا در کمترین درجه درنگی خوش در هیاهوی کارزارها و چالش‌ها به شمار می‌روند و ‌آبی بر آتش جنگ و کینه می‌ریزند.

بنابراین در این کتاب سخنی از جنگ و نبردهای سخت و خونین نیست، بلکه سخن از دلدادگی و آوای خوش رود و سرود خنیاگران است؛ سخن از تضادها و سردی‌هایی است که به مدد آفتاب گرم مهرورزی به دلدادگی وصال می‌رسند. سخن از ساحت‌های متفاوت دلدادگی و خنیاگری است و تحلیل ساختار و درون‌مایۀ این داستان‌ها در گسترۀ شاهنامه.

به راستی اول‌مرد حماسه و دلدادگی شاهنامه، فردوسی بزرگ است که زبان فارسی دلداده‌ای چون او را کمتر دیده است. بنابراین فصل اول کتاب به وی و تأثیر «بت مهربانش ـ پرداخته شده است.

بی‌تردید حقیقی‌ترین و پرشورترین دلبستگی که از فردوسی به یادگار مانده، همانا دلدادگی راستین وی به ایران و گذشتۀ تاریخی و فرهنگی آن است. در لابلای نظم سترگ وی، سخنانی بسیار دربارۀ گذران زندگی در این جهان گذران، بثّ و شکوی، پند و حکمت و نیز حدیث دل نهفته است؛ چگونه ممکن است مردی از گذشت عمر، بدل شدن نشاط و جوانی به خزان پیری، تهیدستی و حتی ادبار و سیاه‌روزی‌اش سخن بگوید اما از جوانی و غلیان دل و شکوفه‌ریزان عمر و جوشش زندگی سخنی نگوید؟ آشکارترین سخن و روایتی که فردوسی از زندگی و بزم و غنای خود می‌گوید، در مقدمۀ داستان بیژن و منیژه است که به رأی و اتفاق بسیاری از شاهنامه‌پژوهان اولین بخش از شروع نظم شاهنامه است؛ پس .... موسم بهار عمر!

بت بی‌نام و جفت نیکی‌شناس، واقعی‌ترین دلبر (زن) شاهنامه است. زنان تاریخی شاهنامه یا با افسانه‌ها آمیخته‌اند یا نام‌هایی در تاریخ و تبارنامه‌های پادشاهی‌اند؛ اما این زن از گونه‌ای دیگر است؛ آشنا، گرم و پرشور، زنی که باید در زندگی استاد توس باشد. زنی جوان، زیبا و با هنرمندی بسیار. وی نباید کنیز و برده باشد، زیرا آموخته و بافرهنگ است. به‌راستی نمی‌دانیم یار فردوسی را چه بنامیم؟ «ماه‌روی»، «بت»، «مهربان‌یار»، «جفت نیکی‌شناس» و ... هرچه هست، نشان از علاقۀ استاد توس به این یار دانش‌دوست و پرهنر دارد؛ یاری که به چند هنر آراسته است: دانش‌دوستی، بزم‌آرا و نوازندۀ بزم، صاحب فکر و اندیشه.

در این کتاب برای پاسداشت زبان فارسی، هیچ‌گاه واژۀ «عشق» به کار نرفته و از دیگر مشتقات آن مانند عاشق، معشوق و عشاق نیز پرهیز شده و به جای آن از واژه‌های فارسی دلداده، دلبر، دلدادگی و در مقولۀ غنا از واژه‌های خنیاگری، رامشگری و رامش بهره گرفته شده است.

از نظر پایبندی به داستان و گزارش‌های آن، تنها به روایت مبنا (شاهنامه/ چاپ مسکو، به کوشش دکتر سعید حمیدیان) بسنده شده و به دیگر داستان‌ها و پیشینه‌های تاریخی پرداخته نشده است، مگر در فصل پایانی آن هم به ضرورت. در عنوان‌بندی فصل‌ها و نیز بررسی داستان دلدادگان و خنیاگران نیز کوشش شده لقب‌هایی همگون با منش هر یک از شخصیت‌ها در نظر گرفته شود؛ مانند منیژه دلدادۀ هوشبر؛ شیرویه دلداده‌ای بدکنش؛ بهرام گور شهریار دلدادگی و خنیاگری. این شیوه هرچند به عنوان روشی نوآیین و زیبا در نقد احوال شاعران و ادیبان معمول بوده، از ملالت و خشکی نقل می‌کاهد و به نقد و درنگ می‌انجامد.  

فهرست مطالب کتاب:

سرآغاز

1. فردوسی و بت مهربانش!

2. دلدادگاه و سرانجام آنان

3. تضادهای حماسی، کشش‌های دلدادگی

4. کارکرد زمان در دلدادگی‌ها

5. خاستگاه دلدادگی‌ها

6. غیرت دلدادگی

7. نقش دایگان و واسطه‌ها در دلدادگی

8. تأثیر پژوهش ستاره‌شمران در دلدادگی‌ها

9. دلدادگی‌ها در قلمرو کیش و آیین

10. پیامدهای کلی دلدادگی‌ها

11. زنان و جسارت در آغاز دلدادگی‌ها

12. تماشای دلبران از دیدۀ دلدادگان

13. نام و دلیری، اول قدم دلدادگی‌ها

14. اوصاف زنان دلداده در دلدادگی‌ها‌ی شاهنامه

15. کردارهای نمادین در دلدادگی‌ها‌ و خنیاگری‌ها

16. دلدادگی و خنیاگری

17. ناپیدایی در دلدادگی‌، نماد رازمندی

18. فرهیختگان داستان‌های دلدادگی

19. کارکرد باور غنایی و رامشگری در رویدادهای شاهنامه

20. پری‌واری دلبران

فهرست منابع و مقالات