معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

این کتاب نه‌تنها گزارش احوال و افکار و آثار و کرامات شیخی بلندمقام از سدۀ هفتم هجری است، بلکه داستان زندگی طبقه‌ای از مردمان در روزگار سلطه مغولان و چگونگی تعامل و رفتارشان با ایشان و همچنین روایت جهان زیسته برخی از مشایخ در خانقاه‌های صوفیه است که نام‌شان در پستوهای تاریخ گم شده است. شیخ حسن بلغاری دارای تجربه‌های عرفانی عالی‌ای است که گزارش آن توسط یکی از شاگردانش به نام محمد زینی در این کتاب آمده است.

صلاح‌الدین حسن نخجوانی مشهور به بلغاری (605 ـ 698) از مشایخ صوفیه در قرن هفتم هجری قمری است. در نخجوان زاده شد، در بسیاری از شهرهای ایران و دیگر سرزمین‌ها زیست و در تبریز درگذشت. یازده‌ساله بود که در خوی به دیدار پیر سپید نایل شد و این پیر آثار معرفت را در چهرۀ وی مشاهده نمود و در بیست‌وسه‌ سالگی به اسارت مغولان درآمد و هفت سال از زندگی خود را در میان آنان سپری کرد. حسن بلغاری در شهرهای مختلف مانند اُروس، بلغار، کرمان، بخارا و تبریز اقامت داشت. پدرش خواجه عمر برنج‌فروش از مشاهیر ثروتمند نخجوان بود. حسن بلغاری به دلیل اقامت طولانی در بلغار، به بلغاری مشهور شد. او نبیرۀ شیخ عارف سلمان است که مقبره‌اش در قرن هفتم در درگزین همدان بوده و هم‌اکنون احتمالاً همان بنایی است که امامزاده هود یا امامزاده اظهر نامیده می‌شود و بنای آن مربوط به دورۀ ایلخانی است.

بنابر روایت محمد زینی، مقامات‌نویس او، حسن بلغاری از کودکی تجربه‌هایی روحانی داشته و رؤیاهایی مشاهده می‌کرده است و در سی‌سالگی به وادی عرفان و معرفت گام نهاده است. تجربه‌های عرفانی شیخ فراوان است؛ از شستن دل وی در صحرا توسط فرشتگان تا دیدارهای مکرر با پیامبر (ص) و دیدار با حضرت علی (ع) و ابوبکر و نوح و خضر و قارون و ... .

شیخ حسن دارای فراست بوده و وقایعی را پیشگویی می‌کرده است. در حکایتی ماجرای استجابت دعای شیخ برای باریدن باران نقل می‌شود. شیخ سال‌ها در نواحی مختلف ایران و گرجستان امروزی که شامل سرزمین‌های بلغار و اروس و آلانیان می‌شود زیسته و به همین سبب با پیروان آیین مسیح حشر و نشر داشته است. در حکایت‌های شمارۀ 98 و 99 کتاب چگونگی مباحثۀ شیخ با بزرگ رهبانان و ایمان آوردن وی و دیگر ترسایان آمده است. همچنین به دعوت شیخ، امیر مغول به وی ایمان می‌آورد و بر آیین مسلمانی از دنیا می‌رود.

در خلال برخی باب‌های مقامات، به ویژگی‌های ظاهری حسن بلغاری اشاره شده است؛ برای مثال در باب ششم آمده است: «روی مبارک ایشان سرخ و سفید بود و قدی داشتندی تمام، نه بلند و نه پست و دو چشم مبارک ایشان چون دو سکورۀ خون بودی چنانک هر که ایشان را دیدی از مسلمان و کافر بدانستی که از مجذوبان و برگزیدگان حق است و آواز ایشان چنان بودی که جمیع آوازهای خوش در جنب آواز ایشان پیدا نمی‌آمد و همچنین در هر عضوی از اعضای ایشان لطافتی بودی از حق که از جمیع خلق ممتاز بودندی».

جز همین کتاب مقامات که محمد زینی یکی از مریدان و پیروان طریقت حسن بلغاری در مورد احوال و اقوال و مکاتبات وی نوشته، مهم‌ترین اثر برای مطالعۀ احوال شیخ حسن کتاب «روضات الجنان و جنات الجنان» حافظ حسین ابن کربلایی است. در این کتاب نویسنده با استناد به مقاماتی که در دست داشته، اطلاعات مفیدی در مورد حسن بلغاری در اختیار خوانندگان اثر خود می‌گذارد.

مذهب وی مطابق گزارش محمد زینی شافعی است. این شیخ بزرگ پس از 93 سال زندگی در تبریز وفات یافت و در مقبرۀ سرخاب تبریز به خاک سپرده شد.

محمد زینی مرید و معتقد شیخ حسن بلغاری به خواهش یاران و مریدان دیگر پیر نامه‌ای به نام «مقامات شیخ حسن بلغاری» دربارۀ او به زبان فارسی نگاشته است. این اثر دستنویسی در 120 برگ یا 240 صفحه است. مؤلف این اثر را با تحمیدیه‌ای در ستایش خداوند و پیامبر و صحابۀ وی آغاز می‌کند. او پس از بیان دلیل نگارش کتاب، سه قسم برای مطالب آن در نظر می‌گیرد و آنها را چنین نام‌گذاری می‌کند: قسم نخست در تقسیم احوال شیخ از اول تا آخر، دوم در مکاتبات و رسائل شیخ و قسم سوم در شرح واقعات مریدان. بنا بر گفتۀ زینی دو قسم آخر تمامی کلام شیخ است. البته این تقسیم‌بندی در متن رعایت نمی‌شود و کتاب دارای نه باب است. در ابتدای باب سوم (در ذکر صحبت ایشان با مشایخ) و باب نهم (در شرح واقعات اصحاب خلوت) مقدمه‌ای عالمانه دربارۀ موضوع فصل نوشته شده است.

در این اثر فصلی مربوط به کرمات پیر وجود ندارد و تنها در خلال برخی حکایت‌ها به کرامت‌های مادی و معنوی پیر اشاره شده است. باب دوم این اثر بیان تجارب عرفانی شیخ است. باب سوم به صحبت حسن بلغاری با مشایخ اختصاص دارد و در خلال حکایات این بخش، اطلاعات مهمی دربارۀ برخی مشایخ به خواننده داده شده است. باب چهارم در ذکر نسبت و خرقه پوشیدن و تربیت یافتن حسن بلغاری از شیخ شمس‌الدین رازی است و مؤلف باور دارد نسب خرقۀ شیخ بلغاری به شیخ ابونجیب سهروردی می‌رسد. باب پنجم در ذکر واقعات اوست. در خلال باب‌های دیگر نیز به واقعه‌هایی که شیخ دیده، اشاره شده است. دو باب ششم و هفتم مقامات به بیان چگونگی سفرهای شیخ اختصاص دارد. برخی سفرهای شیخ به دلیل دیدن واقعه‌ای است و این امر بیانگر اهمیت روی‌دادن واقعه برای اوست. باب ششم به ذکر سفر شیخ به ارس و باب هفتم در ذکر سفر شیخ به کرمان است و در خلال این ابواب از سفرهای او به مناطق دیگر مانند بلغار، بخارا و شیراز یاد می‌شود.

باب هشتم طولانی‌ترین باب کتاب است که مجموعۀ مکاتیب و مراسلات شیخ را دربر دارد. نثر این بخش پخته و رسمی است و اصطلاحات و عبارات عرفانی و علمی بسیار در آن به کار می‌رود. ضمن اینکه میزان آیات و احادیث این بخش نسبت به دیگر بخش‌ها بیشتر است. در این بخش هم شیخ باز به تعبیر و تفسیر وقایع می‌پردازد.

تصحیح این کتاب از روی یگانه نسخۀ محفوظ در انستیتوی آثار خطی تاجیکستان به شمارۀ 4063 انجام شده است. با توجه به اهمیت کتاب در دربرداشتن نام بسیاری از مشایخ صوفیه، در هر بندی هر گاه نام شیخی برای بار اول ذکر می‌شود، درشت‌تر نموده شده تا خواننده با نام مهم‌ترین مشایخ آن دوره آشنا شود.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

مقامات حسن بلغاری

باب اول: در احوال شیخ ـ قدس الله سره ـ از گاه ولادت تا وقت توبه و ذکر نسب و مولد و منشأ ایشان

باب دوم: در احوال جذبۀ شیخنا و سیندنا ـ قدس الله سره ـ و معراجی که روح ایشان بوده است

باب سوم: در ذکر صحبا ایشان با مشایخ ـ رحمهم الله ـ

باب چهارم: در ذکر نسبت و خرقه پوشیدن شیخ ما ـ قدس الله سره ـ و تربیت یافتن ایشان از شیخ شمس‌الدین رازی که شیخِ شیخ ماست ـ قدس الله روحه ـ

باب پنجم: در ذکر واقعات شیخ ـ قدس سره ـ

باب ششم: در ذکر سفرکردن شیخ ـ قدس سره ـ به جانب اروس و اسباب آن

باب هفتم: در ذکر سفرکردن شیخ به جانب کرمان

باب هشتم: در رسائل متفرقه که به جهت فرزندان نوشته‌اند

باب نهم: در شرح واقعات اصحاب خلوت از لفظ مبارک شیخ در قلم آورده شد

تعلیقات

نمایه

فهارس

منابع