معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

موضوع این کتاب، کتیبه‌های مشهور به «کتیبه‌های خصوصی فارسی میانۀ ساسانی و پساساسانی است. از عصر ساسانی دو گونه کتیبه موجود است؛ گونۀ نخست مشهور به «کتیبه‌های دولتی» یا سلطنتی هستند. وجه تمایز این کتیبه‌ها با دورۀ دوم استفاده از «الفبای کتیبه‌ای منفصل» است. این دسته از کتیبه‌ها یا متعلق به شاهان ساسانی هستند که متقدم‌ترین آنها کتیبۀ اردشیر اول در نقش رستم است یا به مقامات درباری تعلق دارد. که آخرین آنها کتیبۀ مهرنرسی است. وجه مشخصۀ دیگر این کتیبه‌ها در آغاز، سه‌زبان بودن (فارسی میانۀ ساسانی و پهلوی اشکانی و یونانی) آنهاست؛ شامل کتیبۀ اردشیر در نقش رستم بر روی شانۀ اسب (به ترتیب از بالا پهلوی اشکانی در سه سطر، یونانی در چهار سطر و فارسی میانۀ ساسانی در سه سطر)؛ کتیبۀ اورمزد در نقش رستم بر روی شانۀ اسب (به ترتیب از بالا فارسی میانۀ ساسانی در یک سطر، پهلوی اشکانی در یک سطر، یوانی در یک سطر زیر تحریر پهلوی اشکانی)؛ کتیبۀ شاپور اول در نقش رجب (تحریر پهلوی اشکانی و یونانی بر روی شانۀ چپ اسب شاپور و تحریر فارسی میانۀ ساسانی روبروی سینۀ اسب)؛ کتیبۀ شاپور اول در کعبۀ زردشت که مفصل‌ترین کتیبۀ ساسانیان است. سه روایت این کتیبه بر سه ضلع کعبۀ زردشت نوشته شده است: تحریر فارسی میانۀ ساسانی با 35 سطر بر دیوار شرقی، تحریر پهلوی اشکانی در 30 سطر بر دیوار غربی و تحریر یونانی در 70 سطر در دیوار جنوبی. کتیبۀ سه‌زبانۀ دیگری از شاپور اول در نقش‌برجستۀ پیروزی‌اش بر والرین در زیر شکم اسب شاهنشاه آمده که فقط تحریر یونانی آن در پنج سطر باقی مانده است و دو تحریر دیگر یعنی فارسی میانۀ ساسانی و پهلوی اشکانی محو شده است.

سه‌زبانه‌بودن این کتیبه‌ها، به‌ویژه دو تحریر پارتی و یونانی، حامل پیام سیاسی و تبلیغاتی در اثبات و تأیید حاکمیت سیاسی سلسلۀ تازه است. روایت یونانی به جهت زبان بین‌المللی اکثریت سوریه و شرق امپراتوری روم و برای «جهانی کردن گفتار شاپور به زبان میانجی آن زمان» است و روایت پهلوی اشکانی، برای جامعۀ پارتی‌زبان ایرانی و فارسی میانۀ ساسانی که زبان رسمی حکومت بود. این سه روایت قابل مقایسه با سه‌زبانگی کتیبه‌های هخامنشی است. برای نمونه در کتیبۀ بیستون، روایت عیلامی زبان ادبی و دیوانی بوده و روایت بابلی کوششی برای تضمین استمرار سلطۀ سیاسی هخامنشان در میان‌رودان و فارسی باستان که در همین زمان و برای نقش‌برجستۀ بیستون اختراع شده بود، زبان رسمی حکومت بود.

کتیبه‌های دیگر این دوره یا دوزبانه (فارسی میانۀ ساسانی و پهلوی اشکانی) هستند مثل کتیبۀ شاپور در حاجی‌آباد و تنگ براق، کتیبۀ اپسای دبیر در بیشاپور و کتیبۀ نرسی در پایکی که این چون مربوط به مسائل داخلی شاهنشاهی بوده، نیازی به افزودن تحریر یونانی نبوده، یا تک‌زبانه (فارسی میانۀ ساسانی) مثل کتیبۀ ابنون در برم‌دلک که می‌توان آن را قدیمی‌ترین کتیبۀ خصوصی دورۀ ساسانی دانست. نیز کتیبۀ بهرام اول / نرسی در بیشاپور، چهار کتیبۀ کرتیر، کتیبۀ شاپور اول و دوم در طاق‌بستان، کتیبۀ شاپور سکانشاه و سلوک داور در تخت جمشید، کتیبۀ شاپور دوم در مشکین‌شهر، کتیبۀ مهرنرسی که قدیمی‌ترین کتیبۀ وقفی است و کتیبه‌های تازه یافته‌شده در درگز خراسان مربوط به قرن پنجم میلادی و کتیبه‌های منفرد در شهر دورااروپوس (حدود شانزده دیوارنوشته در کنیسۀ یهودیان و یک سفال‌نوشته و یک پوست‌نوشته) که خط منفصل کتیبه‌ای آن به جهت تمایل به اتصال حروف شبیه به خط الفبای متصل پهلوی یا کتابی به نظر می‌رسد.

دستۀ دوم کتیبه‌های اواخر دورۀ ساسانی و آغاز اسلام در ایران است که به «خط متصل پهلوی یا کتابی» نوشته شده‌اند و مشهور به کتیبه‌های خصوصی هستند. این کتیبه‌های خصوصی متنوع‌اند: یک بخش گورنوشته‌ها هستند که بسیار فراوان‌اند و دستۀ دیگر کتیبه‌های یادبودی هستند. تمامی این کتیبه‌های خصوصی جز دو مورد، به خط متصل کتابی یا تحریری نوشته شده‌اند؛ آن دو مورد یکی «دو کتیبۀ شوشتر» است که به الفبای متصل نوشته شده و احتمالاً باید به دورۀ ساسانی مربوط باشد و دیگری کتیبۀ دربند که خط منفصل و متصل در آن با هم آمده و مربوط به عصر خسرو اول است. افزون بر این منابع کتیبه‌ای در دورۀ آغازین اسلامی در ایران، برخی کتیبه‌های دیگر مانند سنگ‌وزنه، نشان‌ها و افسون‌ها نیز به دست آمده است. اهمیت زبان‌شناسی تمامی کتیبه‌های دورۀ ساسانی و شیوۀ روایی آنها بحث مهمی است که در جای خود باید به آن پرداخته شود.

در این کتاب در حد امکان دربارۀ کتبیه‌های خصوصی بحث و بررسی صورت گرفته است. مجموعۀ کتیبه‌های خصوصی بررسی‌شده در این کتاب، حدود 122 کتیبه است. شیوۀ بررسی هر کتیبه مشتمل است بر معرفی مختصر کتیبه، چگونگی پیدایی آن و سابقۀ پژوهش، سپس حرف‌نویسی، آوانویسی و ترجمۀ فارسی آورده شده است. متناسب با هر کتیبه، تعلیقات زبانی و تاریخی داده شده است. شیوۀ تقسیم‌بندی کتیبه‌های خصوصی نیز به ترتیب فصل‌ها «سنت تدفین در ایران باستان و گورنوشته‌ها»، «کتیبه‌های یادبودی» و «کتیبه‌های خصوصی پهلوی ساسانی مسیحیان ایرانی» است. در جلد دوم تصویرها آمده است. در جلوی عنوان هر کتیبه نیز شمارۀ صفحه‌های تصویرها آورده شده است.

فهرست مطالب کتاب:

جلد اول:

فصل نخست: تدفین در ایران باستان، گورنوشته‌ها

بخش یکم: تدفین در ایران باستان

مقدمه

1. مرگ در اندیشۀ هندی‌اروپایی

2. انواع تدفین در ایران باستان

3. تدفین در دورۀ ساسانی بر اساس شواهد باستان‌شناسی

4. تدفین زردشتی بر اساس منابع دینی آن

5. تدفین در شاهنامه و ویس و رامین

6. واژگان تدفینی در گورنوشته‌ها

7. ساختار گورنوشته‌ها

8. ساخت نسبت خانوادگی

بخش دوم: گورنوشته‌ها

فصل دوم: کتیبه‌های یادبودی

فصل سوم: کتیبه‌های خصوصی پهلوی ساسانی مسیحیان ایرانی

واژه‌نامه

کتاب‌شناسی

نمایه

جلد دوم:

گورنوشته‌ها:

باغ لردی

اقلید

تخت طاووس

تخت قیصر شوشتر

پهلوی ـ چینی شی‌ان

زیرآب حاجی‌آباد فارس

برج‌های آرامگاهی

کازرون و بیشاپور

نقش رستم

فیروزآباد

سمیرم

کتیبه‌های یادبودی

کتیبه‌های مسیحیان ایران