معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

معمولاً نویسندگان معرف اندیشۀ عصر خویش هستند. اگر نوشته های نویسندگان قرن هجده فرانسه، به‌ویژه مشاهیری چون منتسکیو، ولتر، روسو و اولین دائرةالمعارف‌نویسان فرانسه را بررسی کنیم، مشاهده می‌کنیم که ایران در آثارشان اهمیت خاصی داشته است. این سؤال پیش می‌آید که چگونه اطلاعات قابل توجه در دسترس آنها قرار گرفته است؟

در اروپا از قرن پانزدهم بعد از کشف قارۀ آمریکا، میل به شناسایی کشورهای دوردست (آمریکا، آفریقا و آسیا) رونق گرفت. تداوم این کشش، در آثار نویسندگان بزرگ قرن شانزدهم فرانسه چون رابله و مونتین محسوس است. در همان زمان مونتین، در متون گوناگون خود، غرور و شخصیت غیرقابل انعطاف اروپاییان را مورد انتقاد قرار داد.

شناخت ایران اما در طی نیمۀ دوم قرن هفدهم شروع شد. زمانی که افراد تحصیل‌کرده زبان فارسی را آموختند و مدت زمان زیادی را در این کشور سپری کردند. در همین زمان گرایش به سوی تمایلات غیربومی و بیگانه به کمک درک زبان‌ها گسترش یافت و از آنجا هر کشور مکانی دلخواه برای نگارش در سفرنامه‌ها پیدا کرد. ثروت معنوی و مادی شرق همچون تجارت، مردان فرهیخته را به خود جذب کرد. کشف جنبه‌های فرهنگی و مذهبی زندگی شرقی‌ها مردان حساس را بی‌تفاوت نگذاشت. آنها را با اروپاییان به قیاس گذاشتند و با به نقش کشیدن واکنش‌های انتقادآمیز بر عادات اروپاییان، پیش‌فرض‌هایی برای تولد بعضی عقاید متجددانه شکل گرفت.

تاریخ قدیمی و جدید ایران، جغرافیا و اخلاقیات و مذاهب مختلف آن، منابعی بودند که به‌ویژه باعث الهام بخشیدن به متفکران منتقد غرب شد. در این کتاب قسمتی از مؤثرترین پژوهش‌های یکی از بزرگ‌ترین جهانگردهای قرن هفدهم، یعنی ژان شاردن بررسی شده است؛ زیرا بدون شناخت نوشته‌های شاردن، مطالعۀ جامع منابع شرقی فلاسفۀ قرن هجدهم فرانسه ممکن نیست.

اولین قسمت این کتاب، ابتدا به معرفی مختصر سفرنامه‌های مهم به ایران پرداخته شده است؛ زیرا به محقق اجازه می‌دهد که با مشهورترین جهانگردان این عصر که اسناد و مدارک متنوع و متعددی را گردآوری کردند تا برای آیندگان سهولت شناخت ایجاد شود، آشنا می‌گردد. این اسناد و مدارک بعدها به برجسته‌ترین منابع اولیه ادبیات اعصار مبدل می‌شوند؛ سپس به زندگی‌نامه و شخصیت شاردن که نکات جالبی در آن نهفته است، پرداخته شده و همچنین روایت‌های مقایسه‌ای سفرهایش بین ایران و ارپا که متفکران را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

با بررسی زندگی شاردن، اطلاعات اندکی در دسترس خاطرات و ارتباطات پراکنده‌اش به دست آمده است. این اطلاعات زندگی‌نامه، دیدگاه و سطح دانش او را به خواننده نشان می‌دهد و تعلقاتش به سنت پروتستانی به عنوان ویژگی خاص او در برداشت‌های اجتماعی‌اش آشکار می‌کند. از سویی اهداف شاردن برای سفر به شرق و از سوی دیگر دیدگاه استثنائی‌اش به جنبه‌های متفاوت اجتماعی بدیل بودن سفرنامه‌اش نسبت به دیگر جهانگردان به‌ویژه رقیبش تاورنیه، به واسطۀ بررسی زندگی‌نامۀ شاردن بهتر نشان داده می‌شود.

با توجه به تنوع خاطرات شاردن، در این کتاب محتویاتی انعکاس داده شده که توجه فلاسفۀ عصر روشنگری را به خود جلب کرد. محتویات برجسته بیشتر محدود به آداب و رسوم، فرهنگ، هنر و ادبیات و فلاسفۀ ایرانی است که حتی بعد از قرن هجدهم سرمشق متفکران اروپایی شد. بخش توصیفات مشهور شاردن در مورد شهر اصفهان و منطقۀ تخت جمشید تلاشی است تا به گونه‌ای معقولانه حکاکی‌ها و نقوش برجسته‌اش را توصیف کند. به این مناسبت شوق کشف شناخت دین زرتشت بر او مستولی می‌شود و این یکی از موضوعاتی است که شاردن بر آن مکث و مقاوت دارد. در بخش محتوای دیدگاه‌های فلسفی شاردن، به نظریۀ اثر آب و هوا بر اخلاقیات، سپس مطالعۀ طولانی‌اش در مورد اسلام ایرانی که جایگزین دین ایرانیان باستان می‌شود، باید توجه ویژه کرد.

در پایان قسمت اول، با توسل به اسناد به همراه بررسی سطح دانش فارسی و اروپایی شاردن، بعضی از تناقضات و ضعف‌های او آشکار می‌شود که جمع‌بندی آنها ارزش قضاوت‌ها را نمایان می‌کند. این نکات به خواننده و پژوهشگر فرصتی را می‌دهد تا دلایل موفقیت سفرنامۀ او که همچون آرشیو ارزشمندی در قرن هجدهم نزد تک‌تک فلاسفۀ آن دوران دست به دست می‌گردد، روشن شود.

در در قسمت دوم کتاب، لزوم معرفی آثار شرق‌شناسان و متفکرانی که بلافاصله بعد از سفرنامۀ شاردن، تحقیقات‌شان انتشار یافت و به بسیار از اخبار او سندیت داد، لازم به نظر رسیده است. در این قسمت در چهار فصل جداگانه، به تأثیر سفرنامۀ شاردن بر آثار مشهور فیلسوفان قرن هجدهم تمرکز شده است. ترتیب معرفی فلاسفه بر حسب تاریخ تولد و آثارشان است: منتسکیو، ولتر، روسو و نویسندگان دائرة المعارف. در هر فصل جنبه‌های مختلف تأثیرپذیری و زمینه‌هایی که به‌ویژه مسیر راهگشایی برای تحقیق نسل‌های بعدی بوده بررسی شده است. مباحث کلی این تأثیرات شامل: سیاست، مذهب و نظریات آب و هوایی بر حسب میزان تأثیری که فیلسوف از آنها الهام پذیرفته‌اند در اولویت قرار گرفته است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

مقدمه

بخش اول: ژان شاردن و سفرهایش به ایران

فصل اول: معرفی شاردن

فصل دوم: محتویات سفرنامه شاردن

فصل سوم: بخش فلسفی سفرنامه شاردن

فصل چهارم: بررسی سفرنامه شاردن

بخش دوم: تأثیر سفرهای شاردن بر آثار مهم فلاسفۀ قرن هجدهم فرانسه

فصل اول: تأیید سفرنامه شاردن از سوی شرق‌شناسان و دانشمندان اواخر قرن هفدهم

فصل دوم: تأثیر روایات شاردن بر آثار منتسکیو

فصل سوم: ولتر و ایران

فصل چهارم: روسو و سفرنامه شاردن

فصل پنجم: دائرة المعارف و سفرنامه شاردن