معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

محدودیت‌های سیاسی و اجتماعی در تاریخ ایران موجب شده بسیاری از اندیشمندان برای بیان افکارشان به سراغ شعر بروند. تاریخ استبدادزدۀ ایران همیشه مجال صراحت را از این متفکران گرفته و سبب شده آنها به سراغ زبانی پیچیده و غیرمستقیم بروند، تا از سویی سخنشان را بیان نمایند و از سوی دیگر از تعقیب و نکال اهل تعصب و ارباب قدرت در امان بمانند. حروفیه نام جنبشی است که در اواخر قرن هشتم هجری توسط فضل‌الله نعیمی استرآبادی پدید آمد. واضع این جنبش، با ابداعاتی که در مباحث دینی ایجاد کرد، به‌یقین نمی‌توانست به بیان آشکار سخنانش بپردازد؛ بنابراین از دو روش برای آسوده بیان‌داشتن افکارش استفاده کرد؛ یکی نگارش آثار به گویش محلی گرگانی و دیگری منظوم کردن بخش مهمی از افکارش. او با این دو روش کوشید خود را از تقابل آشکار با علمای قشری و حاکمان خونریز زمان دور دارد. اما در نهایت این تلاش‌ها فایده‌ای نداشت و افکار و رفتار تند و انقلابی او، در دورۀ حاکمیت تیمور که به سبعیت و تعصب شهره بود، موجب بازداشت و قتلش شد. اگرچه حروفیه جریانی عرفانی و کلامی بود، اما نمی‌توان از جنبۀ سیاسی آن نیز صرف‌نظر کرد. نام حروفیه در تاریخ با خون تنیده شده است. این فرقه عامل قیام‌هایی بزرگ در تبریز، اصفهان و آناتولی بود که هرکدام با شعارهای سیاسی و اعتقادی و با درون‌مایه‌ای از ظلم‌ستیزی عرصه را بر حاکمان جائر عصر تنگ کرده بود. این نهضت گرچه عمری پایا نداشت، اما در بسیاری از جنبش‌های تحول‌خواه بعد از خود تأثیری عمیق نهاد.

دیوان اشعار معروف‌ترین و محبوب‌ترین اثر فضل‌الله نعیمی در میان ادب‌دوستان است. دلیل این موضوع زبان پرشور و ابیات خوش‌آهنگ آن است. این مجموعه 43 غزل، 44 رباعی، دو مثنوی، دو ترجیع‌بند و تعدادی قطعات و ابیات پراکنده دارد که شاعر در آن با تخلص نعیمی به بیان ذوق‌مندانۀ افکارش پرداخته است.

مثنوی «عرش‌نامه» در کنار «جاودان‌نامه» و «محبت‌نامه» یکی از سه اثر مهم فضل‌الله به حساب می‌آید. در این مثنوی مباحث حروفی به شکلی نه‌چندان مخیل و به صورتی جوششی سر هم می‌آیند. در این مثنوی هر مبحثی مباحث دیگر را در پی می‌آورد و بدین شکل موضوعات مدنظر مؤلف مطرح، رمزگشایی و تأویل می‌گردند.

دیوان نعیمی زبانی سلیس و روان دارد، به طوری که به‌ندرت الفاظ دشوار در آن یافت می‌شود. اگر هم دشواری در آن به چشم می‌آید، دلیلش یا گذر زمان است که کلمات مأنوس قرن هشتم قمری را به واژه‌هایی غریب و ناآشنا در عصر کنونی بدل کرده است یا اندیشه‌های غامض حروفی شاعر است که فهم شعر را به دانستن اصول فکری این فرقه منوط کرده است.

این کتاب در دو بخش فراهم آمده است. در بخش اول زندگی و شعر نعیمی بررسی شده و در بخش دوم اشعار او تصحیح شده است. بخش اول با زندگی‌نامۀ فضل‌الله نعیمی بر اساس منابع کهن و تحقیقات جدید آغاز شده است. در ادامه، جانشینان و خلفای فضل معرفی شده‌اند و آثار نعیمی در دو دستۀ کلی آثار منثور و منظوم مورد بحث قرار گرفته‌اند. قسمت دیگر این فصل به بررسی سبک دیوان و عرش‌نامه اختصاص یافته است. در پایان این بخش نیز نسخ خطی دیوان و عرش‌نامه و شیوۀ تصحیح آنها تبیین گردیده است. بخش دوم این کتاب به دیوان اشعار و عرش‌نامۀ فضل‌الله نعیمی استرآبادی اختصاص دارد که با کمک نسخ متعددی که از کتابخانه‌های ایران، موزۀ بریتانیا و کتابخانۀ علی امیری استانبول به دست آمده، تصحیح گردیده است. در این تصحیح تلاش شده با استفاده از روش بینابین و البته دقت بسیار در بررسی نسخه‌ها، اثری کم‌نقص و ارزشمند برای دوست‌داران ادب فارسی فراهم گردد.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه:

بررسی زندگی و شعر فضل‌الله نعیمی استرآبادی

زندگی فضل‌الله نعیمی استرآبادی

شاگردان و جانشینان فضل‌الله نعیمی استرآبادی

آثار فضل‌الله نعیمی استرآبادی

آثار منثور

آثار منظوم

سبک‌شناسی دیوان فضل‌الله نعیمی استرآبادی

سبک‌شناسی عرش‌نامۀ فضل‌الله نعیمی استرآبادی

اندیشه‌های فضل‌الله نعیمی استرآبادی در دیوان اشعار و عرش‌نامه

وحدت وجود

وحدت ادیان

رؤیت حق

اندیشه‌های ملامتی

ملی‌گرایی و توجه به اسطوره‌های ایرانی

رمزپردازی در اصول دین

رمزپردازی در فروع دین

روش تصحیح دیوان اشعار و عرش‌نامه

دیوان اشعار

عرش‌نامه

فهرست منابع و مآخذ

فهرست اعلام