معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

از سال 1310 که با چاپ «اوسانه» صادق هدایت، ایرانیان آگاهانه به پژوهش در مردم‌شناسی و فرهنگ عامه پرداختند، تا امروز زمان زیادی می‌گذرد. در این مدت، هشت دهه سابقۀ پژوهش دولتی مبتنی بر بودجۀ دولت در مراکز پژوهشی دولتی و دانشگاهی کشور به عناوین مختلف در این حوزه تلاش کرده‌اند. بر پایۀ آنچه در این کتاب آمده است، مردم‌شناسی و فرهنگ مردم تحت تأثیر گفتمان مشروطه و در همنشینی پژوهشگران ایرانی با شرق‌شناسان مورد توجه قرار گرفت و دولت پهلوی نیز ناگزیر در سال 1314 به طور رسمی بدان پرداخت. پس از نزدیک به یک سده تلاش، اینک این پرسش پیش‌روی ماست که کارکرد آن در ایران چه بود؟ و تا چه اندازه توانست اهداف پدیدآورندگان خود را تحقق بخشد؟

نیک روشن است که گذشته از لفاظی‌ها و تحدید حدود قلمرو دانش‌ها و مفاهیمی چون فولکلور، توده‌شناسی، فرهنگ عامه، مردم‌شناسی، نژادشناسی، انسان‌شناسی و ...، این بخش از علوم اجتماعی که به مطالعۀ فرهنگ جاری در میان مردم می‌پردازد، زیر هر نامی که بررسی و مطالعه شود، امری است که با هویت جامعه پیوند دارد. گنجینه‌ای غنی از داده‌های ارزشمند است که اگر درست گردآوری، مطالعه و ثبت شود، می‌تواند در شناخت بهتر هر ملتی رهگشا و در برنامه‌ریزی‌ها و سیاست‌گذاری‌های فرهنگی جامعه مفید و مؤثر باشد.

نگاهی به فصل‌بندی این کتاب، نشان می‌دهد که ما در زیر عنوان نهادها با شخصیت‌ها روبرو هستیم و خوب یا بد آنچه در دست است، حاصل تلاش افراد است نه کارکرد سازمان‌ها و تشکیلات. نام شخصیت‌ها پررنگ‌تر و شناخته‌شده‌تر از سازمان‌ها هستند: جمال‌زاده، هدایت، بهار، کوهی کرمانی، صبحی، هاز، رشید یاسمی، فروغی، هانیبال، صادق کیا، انجوی، فره‌وشی، شاملو، خلیقی، احسان نراقی، بلوک‌باشی، میرشکرایی، علی آذری و ... تیرک اصلی هر جریان و موحد جنبش و توسعه هر مقطع این سازمان‌ها و نهادها بوده‌اند و چون رفته‌اند، فعالیت‌ها هم فروکش کرده است و چون میراث آنان منتیب به شخص بوده، مدیر بعدی و جریان جایگزین همواره بدان به چشم تحقیر و میراث رقیب نگریسته و خود را نیازمند مراجعه بدان ندانسته است.

این کتاب در هم‌کرد و تدوینی دوباره از یازده مقاله است که طی سال‌های 1384 تا 1391 در فصلنامۀ «فرهنگ مردم» چاپ شده‌اند. در این کتاب چگونگی پیدایش مردم‌شناسی در ایران و سرگذشت آن درون تشکیلات دولت‌های روزگار پهلوی بررسی شده و در شش گفتار تدوین گردیده است.

نمونه‌های بسیاری از ادبیات نوین در روزگار مشروطه تا پهلوی را می‌توان یاد کرد که دربردارندۀ رویکرد ناخواسته به فرهنگ مردم باشند. در اولین گفتار دربارۀ تلاش‌های ناآگاهانه در سنت ادبی و ادبیات نوین ایران مطالبی مطرح شده است.

رشد نوگرایی در میان نسل جوان و گرایش آنها به فعالیت‌های فرهنگی با اهداف میهن‌پرستانه که در قالب پرتوافکنی بر گذشته‌های درخشان کشور برای ایجاد خودباوری در ملت و نیز توصیف اوضاع پریشان روزگار صورت گرفت، زمینۀ روی‌آوری روشنفکر را به تجربۀ دیگری در پهنۀ ادبیات فارسی فراهم آورد. این تجربه که زیر نام «ادبیات داستانی» از آن یاد می‌شود، چه از نظر فنی و چه به سبب انگیزۀ روی‌آوری بدان، سخت وام‌دار ادبیات فرنگی است. در گفتار دوم کتاب دربارۀ داستان‌نویسی و پیدایش دانش فرهنگ مردم و مردم‌شناسی به‌ویژه در آثار جمال‌زاده و هدایت بررسی صورت گرفته است.

بنیادنهادن فرهنگستان در ایران نمود عینی و نخستین اجرا از برنامه‌هایی است که به منظور حفظ و گسترش زبان فارسی یا بارزترین عنصر هویت‌بخش ملت پدید آمد. در گفتار سوم به بررسی بنیاد فرهنگستان که نویسنده از آن با عنوان بنگاه مردم‌شناسی یاد می‌کند، پرداخته شده است.

از جمله دستاوردهای ارزشمند بنگاه مردم‌شناسی موزۀ آن بود که هم سرآغاز فعالیتی گردید که بیش از هفتاد است جامعۀ ما را تحت تأثیر قرار داده و هم بقایای آن تا روزگار ما با همۀ فرازوفرودش پابرجاست. در گفتار چهارم کتاب دربارۀ سرگذشت این موزه در سال‌های 1315 تا 1335 مطالبی بیان شده است.

به فعالیت‌های «ادارۀ فرهنگ عامه» در دهۀ سی و چهل و تأثیر دکتر صادق کیا در این مجموعه در گفتار پنجم پرداخته شده است. و بالاخره اینکه در گفتار پایانی کتاب، مرکز مردم‌شناسی و کارنامۀ محمود خلیقی در دهۀ 50 مورد بررسی قرار گرفته است.

فهرست مطالب کتاب:

دیباچۀ پژوهشکده

سرآغاز

گفتار 1: تلاش‌های ناآگاهانه در سنت ادبی و ادبیات نوین ایران (ادبیات مشروطه)

گفتار 2: داستان‌نویسی و پیدایش دانش فرهنگ مردم و مردم‌شناسی (جمال‌زاده و هدایت)

گفتار 3: نخستین فرهنگستان و بنگاه مردم‌شناسی (روزگار پهلوی اول)

گفتار 4: سرگذشت موزۀ مردم‌شناسی (1315 ـ 1335)

گفتار 5: اداره فرهنگ عامه و میراث دکتر کیا (دهۀ 30 ـ 40)

گفتار 6: مرکز مردم‌شناسی و کارنامۀ محمود خلیقی (دهۀ 50)

کتابنامه

نمایه