معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

در پهنۀ آسمان شعر و ادب پارسی ستارگانی وجود دارند که در میان مردم به‌روشنی شناخته شده‌اند و اشعار آنان جای خود را در قلوب مردم گشوده است؛ ولی در مقابل برخی شاعران و سخنورانی وجود دارند که کمتر شهرت دارند یا شناخته‌شده نیستند. از میان این شاعران می‌توان به ناصر بخارایی اشاره کرد که در میان آثار تذکره‌نویسان متقدم حتی به طور کامل و جامع به شرح زندگانی او اشاره نشده و بدانچه هم که اشارت رفته، حکایتی است منتسب به دیدار شاعر با سلمان ساوجی.

ناصر بخارایی شاعر قرن هشتم هجری از سخنوران بزرگ و ستارگان تابناک آسمان شعر و ادب زبان پارسی است. این شاعر عارف نغزگفتار که معاصر خواجو و سلمان ساوجی بوده، اگرجه در اقسام شعر سخن پرداخته و طبع‌آزمایی کرده است، ولی ارزش و اعتبار و اختصاص او بیشتر در غزل‌های پرشور و دل‌آویز اوست که غالبا با سبکی شیرین و مخصوص به خود سروده است.

زندگانی ناصر بخارایی بیشتر در سیروسفر گذشته و بدین کار عشق بسیار از خود نشان داده است. در اشعار خود نیز جای‌جای از فوائد سفر و سیاحت سخن به میان می‌آورد. ولی با تمام این احوال هیچ‌گاه بخارا زادگاه و وطن خویش را از یاد نمی‌برد و به هر شهری که می‌رود، رنج غربت و دوری از وطن او را آزار می‌دهد. با همۀ دلبستگی که به سفر داشته، همیشه از مفارقت کسان و نزدیکان خود که در بخارا می‌زیسته‌اند دلتنگ و محزون بوده و مشتاقی و آرزومندی خود را برای بازگشت به وطن بیان نموده است:

سلام من برسان ای صبا بخارا را                              زنهار که پیغام من آنجا برسانی

اشعاری را که در تمایل آشکار ناصر به عرفان و سیروسلوک می‌یابیم، به‌خوبی می‌رساند که معشوق حقیقی و محبوب واقعی او همان معشوق عارفان و محبوب سالکان راه حق و حقیقت بوده است و همواره می‌کوشیده تا حجاب کثرت را از پیش چشم دل بردارد و خود را از آلودگی‌های جسمانی پاک کند و قید خودپرستی و خودبینی را از پای دل باز کند، فنای محض شود و چون قطره‌ای به دریای بی‌کران ابدیت متصل و ملحق گردد.

ناصر بخارایی افزون بر سخنوری و شاعری، بی‌گمان معلومات و دانش‌های دیگری نیز داشته و از علوم متداول زمان بهره‌مند بوده است. این مطلب را دعاوی مکرر او بر اظهار فضل و دانش خود و اشاراتی که در اشعارش دیده می‌شود، اثبات و تأیید می‌کند و هم بدین سبب بوده است که گاه شاعری را نسبت به سایر هنرهای خود از همه کمتر می‌شمارد و سرودن شعر را کاری کوچک و ناچیز و «صنعتی اقل» می‌خواند:

به جنب دانش من شعر اگرچه کاری نیست                              ز بهر مدح تو روزی به کار می‌آید

از مطالعۀ دیوان اشعار او چنین برمی‌آید که وی به جز شاعری به علوم صرف و نحو و معانی و بیان و حدیث و فلسفه و عرفان نیز احاطه داشته و بلکه ماهر بوده است. اصطلاحات موسیقی را شاید بیش از همه در اشعار خود به کار برده و ذکر نام نواها و اصطلاحات و مقام‌ها چون: حجاز، عراق، حسینی، عشاق، سپاهان، نهاوند، همدان، خارکن، فرودست، برداشت، راه، راست، مخالف، پرده، قول، غزل، زیروبم، ساز و رود، دف، چنگ، نای، عود، رباب، ارغنون و ... و گاه آوردن این اصطلاحات و کلمات در اشعار به ایهام اقوی دلیل بر تبحر او در فن موسیقی است.

بخارایی در قصیده‌سرایی سبک پیشینیان است و بیشتر از استادانی چون انوری، ظهیر، خاقانی و بعد عسجدی و دیگران پیروی نموده که گاهی نیز خود به نام آنان اشاره کرده یا مصراعی و بیتی به تضمین آورده است. اگرچه او در اصناف سخن طبع‌آزمایی نموده و در انواع شعر از قصیده و غزل و ترکیب و ترجیع و مسمط و مثنوی شعر سروده است؛ ولی بر روی هم باید او را شاعری غزل‌سرا دانست و ارزش سخنوری او را از مطالعۀ غزلیات وی تعیین کرد.

ناصر در غزل گاه به استقبال سعدی رفته و غزل‌هایی به تتبع از وی سروده است و گاه به سبک غزلیات و اندیشۀ مولانا و دو سه غزل به سبک سخن‌های سنایی دارد و گاه به سبک خواجو و سلمان و حافظ. با تحقیق و تدقیق کافی در اشعارنامه می‌توان به عذوبت کلام و شیرینی سخن وی پی برد؛ اگرچه اشعار وی به پای اشعار حافظ و سعدی شیرازی نمی‌رسد؛ ولی اشعار او در نوع خود درخور توجه است و نشانگر قدرت شاعر در به‌کارگیری صنایع و آرایه‌های ادبی نظیر جناس، مراعات نظیر، ایهام و ..... و استفاده از اصطلاحات علمی و نجومی می‌باشد.

در تصحیح غزلیات او در این کتاب افزون بر نسخه‌های موجود چاپی و خطی، از نسخۀ جدید کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی نیز استفاده گردیده است.

فهرست مطالب کتاب:

سرآغاز

مقدمه به قلم دکتر مهدی درخشان

غزلیات

ملحقات

منابع