معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

حکیم ابوالفتح (ابوحفص) غیاث‌الدین عمر بن ابراهیم خیامی نیشابوری در سال 439 هـ.ق متولد و در سال 526 وفات یافته است. اگرچه زندگی دانشمند و شاعری چون خیام، سرگذشت کارهای علمی و ادبی اوست؛ ولی در حد امکان نویسنده کوشیده در این کتاب وارد داستان‌پردازی و افسانه‌سرایی نشود و از طریق اطلاعات مستند در آثار خود و مآخذ موثقی که به زندگی و تحقیقات و کشفیاتش اشاره کرده‌اند، دربارۀ اخلاق و شخصیت، شاگردان و معلمان، شغل و سفر و زندگی خانوادگی خیام صحبت کند.

نیمۀ دوم قرن پنجم و تمام قرن ششم تا آغاز قرن هفتم دورۀ تعصب و غلبۀ متعصبین، شدت اختلافات دینی، تخریب مدارس و کتابخانه‌های مذاهب علمای مذهبی و فقها، قدرت علمای مذهبی و فساد آنان و دخالت‌شان در امور سیاسی و حکومتی، تحریم فلسفه و علوم عقلی است. بررسی نحوۀ خیام شدن خیام و اشتهار یکی از ستارگان قدر اول آسمان علم و ادب مشرق‌زمین و از جمله مفاخر کشورمان نیازمند چند بررسی است و آن اطلاع از اوضاع اجتماعی، سیاسی و مذهبی روزگار اوست که این امر در ابتدای این کتاب صورت گرفته است. سپس در این بخش به شمه‌ای از زندگی خیام بدون اشاره به افسانه‌پردازی و داستان‌پردازی پرداخته شده است.

در بخش اصلی کتاب در دو قسمت به چهرۀ علمی و ادبی خیام پرداخته شده است. در نتیجۀ تکفیر و تفسیق علمای ظاهر در خراسان که هندسه را زندقه و مدخل کفر و شر می‌دانستند، این دانش‌ها رو به ضعف نهاده بود؛ چنان‌که ناصرخسرو شکایت می‌کند از اینکه در زمین خراسان و مشارق حاسبی کامل یافت نمی شود و او برای رفع این کاستی کتاب «غرائب الحساب و عجایب الحساب» را تألیف کرده است. خیام در چنین محیطی به دفاع از علوم ریاضی پرداخت و در آثار خود از قداست و اهمیت و ضرورت دانستن این علوم به میان آورد. در قسمت اول این بخش دربارۀ آثار ریاضی خیام از جمله: «رساله فی البراهین علی المسائل الجبر و المقابله»، «رساله شرح المشکل من الکتاب الموسیقی»، «مشکلات الحساب» و .... و همچنین آثار فلسفی او از قبیل: «رسالة فی الوجود»، «رسالة فی الکون و التکلیف»، «رسالة فی کلیة الوجود» و ....، نیز دربارۀ آثار دیگر خیام همچون: «میزان الحکم»، «خطبة الغراء»، «رساله‌ای در معراج»، «لوازم الامکنه» و .... مطالبی بیان شده است. در ادامۀ این قسمت نیز دربارۀ سایر فعالیت‌های خیام از قبیل نجوم، تقویم، قسطاس المستقیم و مترسک نکاتی آورده شده است.

یکی از دلایل عمدۀ بدبینی یا بهتر گفته شود عدم شناسایی چهرۀ واقعی خیام در رباعیاتش این است که در طول زمان تعداد بسیاری رباعی‌های سخیف و سست در تذکره‌ها و کتاب‌های تاریخ به نام خیام ثبت کرده‌اند که نه از جنبۀ معنوی و نه از جهات صوری و لفظی تناسبی با شیوۀ فکر و سخن خیام ندارد. در نتیجه خیام دیگری به وجود آورده‌اند که با خیام واقعی تفاوت بسیار دارد. در قسمت دوم از چهره‌های خیام به چهرۀ ادبی او از خلال آثارش اشاره شده است. در این بخش نویسنده پس از ذکر دلایل عدم شناخت چهرۀ واقعی خیام و رد نسبت‌های ناروا نسبت به او، دربارۀ شناخت رباعیات خیام و ویژگی‌های او مطالبی بیان کرده است.

در بخش مجموعه‌های این کتاب سه مجموعه با عناوین: «یک مجموعۀ قدیمی ایرانی: طربخانه»، یک مجموعۀ جدید ایرانی: فروغی» و «مجموعۀ فیتز جرالد» معرفی شده‌اند.

زنده‌یادان فروغی و قاسم غنی رباعیات خیام را به محک ذوق و معرفت سنجیده و بعد از بررسی کلیۀ رباعیات منتسب به خیام، با توجه به مواردی تعداد 178 رباعی را انتخاب کرده‌اند. این تعداد قابل اعتمادترین رباعیاتی هستند که می‌توان به حکیم نیشابور نسبت داد. در بخش پایانی کتاب این رباعیات آورده شده و بر آن تعداد که خیام‌پژوهان شبهه وارد کرده‌اند، در پانوشت صفحات اشاره شده است.

علاقۀ نگارنده به خیام مانع از درج نظریات مخالفان نشده اما بر آنها نیز تأکید مؤکد نکرده است و به مقالاتی که برای کوچک‌شمردن مفاخر با اتهامات زندقه و شرابخواری و صوفی‌گری از خلال ابیات واقعی یا دخیل برآمده‌اند نیز وقعی ننهاده است؛ زیرا به حد کفایت در آثاری که دربارۀ خیام منتشر شده، مؤلفان سعی جمیل بر دفاع کرده‌اند.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

اوضاع اجتماعی، سیاسی و مذهبی عصر خیام

چهره‌های خیام

الف) چهرۀ علمی خیام

ب) چهرۀ ادبی خیام

مجموعه‌ها

رباعیات خیام