معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

ناصر خسرو در میان شاعران ما از زمرۀ بزرگانی است که شعرش به واسطۀ ویژگی‌های خاص تصاویر شعری، طعم و بوی متفاوتی دارد؛ اگرچه تصاویر سنتی و نیم‌مرده در دیوان او کم نیست؛ اما از آنجا که نوخواهی و نواندیشی‌اش اسباب زایش روح او بوده است، بنابراین در کنار این تصاویر سنتی، تصاویر زنده و نو نیز در دیوانش کم نیست؛ البته او با آوردن صفات و قیودی در کنار تصاویر قدیمی و کهنه به گونه‌ای گرد کهنگی را از جامۀ آنها پاک کرده و با رنگ‌آمیزی مجدد، گاه از آنها تصاویری بهتر از پیش می‌سازد.

این کتاب پژوهشی در زمینۀ یکی از مباحث مهم نقد ادبی است؛ یعنی نقد و تحلیل استعاره در دیوان ناصر خسرو. برای انجام این امر، در ابتدا تمامی ابیاتی که در آنها استعاره و تشبیه به کار رفته بود، استخراج شده تا مواد خام لازم برای تحقیق آماده شود و در گام اول با مقایسۀ دو سوی تشبیه و استعاره برای مواردی که بین وجه شبه و جامع یک تشبیه و یک استعاره قرابت و شباهتی وجود داشت، کار پژوهش و تحقیق گسترش یافت. نگارندۀ با ملاحظۀ این موارد، ابیات استخراج‌شدۀ دارای استعاره را به چند صورت طبقه‌بندی نموده است؛ به این معنا که یک بار کلیۀ بیت‌هایی که در آنها یک «مستعار» واحد یا مستعارله‌های متفاوت به کار رفته بود، از بقیۀ ابیات جدا کرده تا در مرحلۀ اول مشخص شود که در دیوان ناصر خسرو برای یک مستعار چند مستعارله به کار رفته است؛ سپس بار دیگر ابیات را بر اساس موضوع و نوع مستعارله تفکیک و طبقه‌بندی شده تا کار پژوهش برای نقد و تحلیل و امکان دستیابی سریع و سهل به مستعارله‌های موجود فراهم شود.

برای نمونه در مورد وحدت مستعار و کثرت مستعارله می‌توان مستعار «تیر» را در نظر گرفت که برای سه مستعارله یا مشبه متفاوت؛ «قامت راست»، «شاخۀ درخت» و «شعاع و پرتو ستاره» به کار رفته است یا در مورد وحدت مستعارله و کثرت مستعار می‌توان به مستعارله «نفس» اشاره کرد که دربارۀ مستعارهای متنوع: آهرمن، آتش، اژدها، افیون، دیو، مرکب بدخو وملعون وثن به کار رفته است.

برای آسانی مراجعه، فهرست الفبایی از تمام مستعارهای دیوان تحت عنوان «منابع تصویر در دیوان» تهیه شده که از رهگذر رجوع به آن می‌توان به تنوع و تعداد مستعارهای دیوان دست یافت و در صورت لزوم جامع یا وجه شبه متفاوت در هر مورد پیدا کرد.

از ویژگی‌های دیگر این کتاب که خود مقدمه‌ای برای تسهیل در امر نقد و تحلیل استعاره در دیوان ناصر خسرو می‌باشد، آن است که همۀ استعاره‌های کنایی دیوان به صورت فهرستی موضوعی و الفبایی تنظیم شده تا این امر افزون بر آنکه پژوهشگر را با تنوع و تعداد استعاره‌های کنایی دیوان آشنا می‌کند او را در تحلیل اینگونه استعاره‌ها و آشنایی با ذهن تصویرساز و خیال‌اندیش ناصر خسرو یاری نماید.

با وجود این طبقه‌بندی، پژوهشگر می‌تواند با مراجعه به یکی از فهرست‌های مذکور به تصاویر متعدد و متنوع استعاری دیوان وقوف یابد و نیز چنانچه قصد او تحقیق سبک‌شناسانه یا زیباشناسانه یا نقد شخصیت و منش ناصر خسرو باشد، مقدمات و مواد لازم را در کوتاه‌ترین زمان به دست آورد.

مستعارهای دیوان با توجه به موضوع نیز طبقه‌بندی شده است؛ مثلاً تصاویری که مربوط به موضوع خدا، انسان، مردم، باغ، آسمان، عدد، ممدوحان ناصر خسرو و زمان، امور مربوط به حواس ظاهر و صدها موضوع دیگر است، زمینۀ لازم را برای نقد و تحلیل بیشتر فراهم می‌نماید.

جامعیت نسبی این طبقه‌بندی‌ها افزون بر اینکه کار تحقیق و نقد و تحلیل استعاره در دیوان را آسان می‌کند، سبب می‌شود که پژوهشگر بتواند با رجوع به این تحقیق که حکم «فرهنگ تحلیلی استعاره» در دیوان ناصر خسرو را نیز دارد، به اموری افزون بر موضوعات متناسب با نام و عنوان این کتاب دست یابد. برای مثال با توجه به اینکه استعاره‌های مذکور در متن همراه با صفات‌شان درج شده‌اند، هر محقق یا پژوهشگری به‌راحتی می‌تواند به تنوع صفات یک مستعار واحد دسترسی یافته و مثلا ملاحظه کند که برای مستعار واحدی مانند چرخ، صفات متنوعی مانند اخضر، اعظم، برنا، برین، کبود، پیر، دونده و روان، سبز، عالی، کیانی، گردا، مدور، نیلگون و نیلوفری به کار رفته است؛ نیز دریابد چگونه شاعری مانند ناصر خسرو با کمک افزودن صفتی یا قیدی بر مستعاری توانسته از ابتذال ناشی از تکراری بودن این مستعارها بکاهد.

در کار نقد و تحلیل استعاره‌های دیوان آنچه بیشتر بدان پرداخته شده و با موضوع کتاب نیز در ارتباط بوده است، توضیح این مطلب بود که بخشی از استعاره‌های دیوان مبتکرانه و محصول خیال شخص ناصر خسرواند؛ برخی برساخته و تقلید از سنت شعری رایج زمان شاعر است و تعدادی از این استعاره‌ها متأثر از فرهنگ قرآنی، اسلامی و اسماعیلی شاعر است.

شیوۀ ساخت و ترکیب استعارات دیوان و نیز انواع آن به لحاظ ساختمان ظاهری و همچنین از نظر موضوعات و مفاهیمی مانند دینی، فلسفی، علمی، حروفی، شاعرانه و ... نیز مورد بحث و بررسی و نقد قرار گرفته است.

همچنین در این کتاب کوشش شده تا نشان داده شود ناصر خسرو چگونه توانسته است استعاره‌های تکراری را به کمک هنرمندی و خلاقیتش دلپذیر نماید؛ نیز چگونه توانسته است گاه با ایجاد زنجیره‌ای از تصاویر که در نهایت  تناسب با یکدیگر قرار دارند، کاری نزدیک به اعجاز انجام دهد یا از رهگذر تقابل بین تصاویر، چگونه توانسته است بر زیبایی کلام و شعر خود بیفزاید؛ البته این امر جدای از به‌کارگیری صناعات شعری و بدیعی است که او به زیبایی در شعر خود از آنها بهره جسته است.

وجه تسمیۀ کتاب به «زر بویا» برای عنوان برگرفته اس بیتی از ناصر خسرو است؛ او شعر و سخن خود را به گوهر گویا و زر بویا تشبیه کرده است:

درجی است ضمیرش نه که گنج است                                                پر گوهر گویا و زر بویا

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

مقدمه

فصل اول: تحلیل و طبقه‌بندی استعاره بر اساس مستعار منه و مستعار له

فصل دوم: استعاره‌های کنایی

فصل سوم: استعاره‌های مرکب و تمثیلی

فصل چهارم: استعاره  و ابتکار و هنر ناصر خسرو

فصل پنجم: تحلیل و طبقه‌بندی موضوعی و تقابل استعاری

فصل ششم: استعاره‌های کنایی به صورت اضافۀ استعاری

فصل هفتم: استعارۀ تبعیه

فصل هشتم: منابع تصویر در دیوان ناصر خسرو

کتاب‌نما