معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

غزل با نوجه به قابلیت‌های ویژه‌اش همواره در شعر فارسی از پایگاهی رفیع برخوردار بوده و به واسطۀ انعطاف‌پذیری‌اش، پیوسته پذیرای مضامین و حس‌وحال‌های مختلفی در دوره‌های گوناگون بوده است. به همین دلیل قالبی زنده و پویا به شمار می‌آید. با وجود تصور بعضی از نوگرایان، غزل نه‌تنها پس از نیما و گسترش شعر نو از بین نرفت، بلکه شانه به شانۀ شعر نیمایی و سپید و انواع دیگر شعر نو، پاسخگوی نیازهای ادبی جامعه و عصر امروز شد.

دکتر شفیعی کدکنی غزل را با قالب معهودش، فرمی جهانی می‌داند و اعتقاد دارد غزل قالبی انعطاف‌پذیر است که «همه نوع تصویر ـ از منظره گرفته تا انواع پرتره‌ها، در هر سبکی از سبک‌های نقاشی ـ در آن می‌تواند جای بگیرد». برخی پا را فراتر از این گذاشته و این عصر را عصر غزل نام نهاده‌اند.

به هر ترتیب غزل قالبی است که افزون بر آشتی دادن میان سنت و مدرنیته، با وفاداری به ارکان زیباشناختی شعر کهن، به سوی بالندگی و تکامل قدم برداشته و از نیاز انسان امروز نیز غافل نبوده است. آغاز نوگرایی و بالندگی غزل معاصر را باید در تحولات فرهنگی و اجتماعی دورۀ مشروطه جست. جریانات انقلاب مشروطه، زبان ادبی به‌ویژه شعر را از سلطۀ دربار و تکلفات ادبی ناشی از آن رهانید و موجب رواج آن در میان عامۀ مردم شد. این رهایی نیز به نوبۀ خود بر روند انقلاب مشروطه و پیروزی آن اثر گذاشت.

غزل دورۀ مشروطه در حوزۀ محتوا شامل تغییرات ماهوی بسیار شد و بنا به مقتضیات اجتماعی و فرهنگی، تجربیات اندک ولی خوبی در زبان و فرم اندوخت. اگرچه غزل دورۀ فترت بر اثر سانسور و اختناق عصر رضاشاهی بازگشتی به بازگشت داد، اما وجود افرادی چون رهی معیری، پژمان بختیاری و عماد خراسانی زبان غزل را به سوی سلامت و دوری از مغلق‌گرایی و پیچیده‌گویی سوق داد.

پس از آنکه شعر نیمایی در جامعۀ ادبی ایران گسترش یافت و با تحولات وسیعی که نیما و شاگردانش در عناصر مختلف شعر ایجاد کردند، تغییراتی نیز در شعر سنتی به‌ویژه غزل پدید آمد. شاعران نوگرای معاصر با تلفیق غزل سنتی و شعر آزاد (اعم از نیمایی، سپید و ....) شعری را پدید آوردند که غزل نو نامیده می‌شود.

این کتاب پس از نگاهی گذرا به سبک‌ها و مکتب‌های مختلف شعر و غزل فارسی، به غزل مشروطه و بررسی ویژگی‌های آن می‌پردازد. سپس با توجه به انقلاب ادبی نیما یوشیج و راهگشایی او در شکستن بن‌بست‌های بیانی، زبانی و حتی موضوعی شعر فارسی، دامنۀ نفوذ شعر نیمایی (آزاد) در غزل را مورد بحث قرار می‌دهد. در ادامه به سراغ شاعران میانه (سنتی ـ نو) می‌رود که نگاهی به شعر نیما به نوآوری در غزل پرداختند و همگام با جریان‌ها و دوره‌های اجتماعی، سیاسی و ادبی بر آن شدند، به موازات شعر آزاد، جریان‌هایی چون رمانتیک (فردی و اجتماعی) و سمبلیک اجتماعی را در غزل رقم زنند.

سپس با گرایش شاعران مدرن همچون فروغ فرخزاد، منوچهر نیستانی، شفیعی کدکنی و .... این حرکت سریع‌تر و با نمود بیشتری در زبان، تصویر و ساختار غزل همراه می‌شود. ظهور شاعران تازه‌نفسی همانند سیمین بهبهانی، حسین منزوی، محمدعلی بهمنی، نوذر پرنگ، محمد ذکایی و .... در اواخر دهۀ چهل، حرکتی موازی برای غزل در شعر معاصر ایران رقم می‌زند که با پیروزی انقلاب اسلامی و در تداوم مسیر خود، به رستاخیز مجدد غزل منجر می‌شود.

غزل پایداری (انقلاب و دفاع مقدس)، غزل مدرن (نو و فرم دهۀ 70)، غزل آوانگارد، پست‌مدرن و ده‌ها عنوان برساختۀ دیگر که از اواخر دهۀ 70 تاکنون نفس می‌کشند، با وجود شاعران تازه‌نفس و جوانی همچون محمدسعید میرزایی، هادی خوانساری، فاضل نظری، سیدمهدی موسوی و .... ادامۀ راه پرفرازونشیب این قالب ماندگار ادبیات فارسی محسوب می‌شود.

نوع پژوهش در این کتاب نظری است و روش آن توصیفی ـ تحلیلی. نگارنده با استفاده از این روش، غزل معاصر را از مشروطه تا امروز مورد بررسی قرار داده است. سپس بر اساس عواملی چند از جمله دورۀ تاریخی و ویژگی‌های سبکی، این دورۀ صدساله را به هفت جریان تقسیم نموده است: مشروطه، سنتی، رمانتیک (فردی و اجتماعی)، سمبولیک اجتماعی، پایداری (انقلاب و دفاع مقدس)، مدرن (نو و فرم) و پست‌مدرن. این جریان‌ها با وجود نقاط مشترک و تأثیرپذیری از یکدیگر، دارای ویژگی‌های منحصربه‌فردی هستند که قابلیت خط‌کشی بین آنها را فراهم می‌کند. پس از معرفی هر جریان و بررسی نحوۀ پیدایش آنها، به تأثیر آنها از جریان‌های پیش از خود، جریان‌های شعر آزاد، مکتب‌ها و ادبیات غرب و تحولات سیاسی ـ اجتماعی جامعه پرداخته شده و شاعران بزرگ و صاحب‌نام در آن دوره معرفی شده‌اند. سپس با استفاده از مثال‌های فراوان از دیوان‌ها و دفترهای شعر شاعران، هر جریان از دو منظر فرم (زبان، ساختار، خیال، موسیقی و عاطفه) و محتوا مورد پژوهش و تحلیل قرار گرفته است و در ادامه، نوآوری و ویژگی‌های آن بر اساس اشعار شاعران جریان‌های مختلف استخراج و ذکر شده است. همچنین برای تحلیل بهتر اطلاعات، به نقل اقوال و آرای موافقین و مخالفین این جریان‌ها پرداخته شده است.

فهرست مطالب کتاب:

دیباچه

کلیات

جریان غزل مشروطه

جریان غزل سنتی

جریان غزل رمانتیک (رمانتیسم فردی و اجتماعی)

جریان غزل سمبولیک اجتماعی

جریان غزل پایداری (انقلاب و دفاع مقدس)

جریان غزل مدرن (نو، فرم و پیشرو)

جریان غزل پست‌مدرن

نتیجه