معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

با نگاهی به تاریخ ایران و حضور آریایی‌ها و با تشکیل حکومت‌های سیاسی می‌توان دریافت که اندرزنامه‌نویسی دارای تاریخی به قدمت تشکیل حکومت‌های سیاسی یا حتی آغاز اختراع خط بوده است. چنان‌که در کتیبه‌های شاهان هخامنشی عبارات و جملات اندرزی، گاهی مستقیم و در بسیاری موراد غیرمستقیم به چشم می‌خورد. همچنین تمامی نصایح دینی و حتی عملی و تجربی که در گوشه‌گوشۀ اوستا آمده است، نشان از اهمیت اندرز و اندرزنامه‌نویسی در کتاب دینی زردشتیان دارد. در دوران اشکانیان نیز این سنت کماکان ادامه داشته و در زمان ساسانیان و به‌ویژه در دورۀ انوشیروان به اوج خود رسیده است. حجم گستردۀ خدای‌نامه‌ها، آیین‌نامه‌ها و اندرزهای بسیاری که از این دوران بر جای مانده، شاهدی گویا بر این مدعاست. این نوشته‌ها بیشتر حاوی مطالبی در ستایش خردورزی، دانش‌اندوزی، پرهیزکاری و پرهیز از صفات ناپسندی چون پیمان‌شکنی، غرور و نظایر آن و نیز ناسپاسی خداوند است و به عنوان حکمت عملی و تجربی از آنها می‌توان یاد کرد.

اندرز به معنی وصیت، توصیه، موعظه، پند و نصیحت است و اندرزنامه‌ها در زمرۀ ادبیات شفاهی به شمار می‌آیند که با کمی تغییرات از نسلی به نسل دیگر انتقال یافته‌اند. از این‌رو تعیین مؤلف و تاریخ تألیف برای این آثار کاری دشوار و تقریباً محال است. اجرای درست آداب و رسوم دینی، شیوۀ مملکت‌داری، راست‌گویی، درست‌کرداری و در نهایت روش‌های درست زندگی از جمله پندهای اندرزنامه‌هاست. اندرزها در اصل بایدها و نبایدهایی هستند که ریشه در تجارب پیشینیان دارند و از جهت ساختار ظاهری به تعالیم دینی بسیار شبیه‌اند. اندرزنامه‌ها از لحاظ دستوری اغلب دارای سبک روان و ساده با جملاتی کوتاه و روشن هستند و گاه اگر ابهام زبانی در این متن‌ها دیده می‌شود، معمولاً عامدانه و به منظور جلب توجه بیشتر خواننده به مفهوم پند ایجاد شده است.

آثار اندرزی را به لحاظ موضوعی به دو دستۀ دینی و حکمت عملی ـ تجربی می‌توان تقسیم کرد و بیشتر اندرزها معمولاً در یکی از این دو دسته جای می‌گیرند.

این کتاب در دو بخش به بررسی اوضاع اجتماعی سه دورۀ باستانی هخامنشی، اشکانی و ساسانی پرداخته و ادبیات و اندرزهای آن دوران، تفاوت در سبک نگارش اندرزها و تأثیر جامعه بر نوع آنها را مورد مطالعه قرار داده است.

در بخش نخست به اوضاع کلی ایران در سه دورۀ هخامنشی، اشکانی و ساسانی و در پنج حوزۀ اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، نظامی و دینی پرداخته شده و بر این اساس، ادبیات هر دوره مشتمل بر دو دورۀ زبانی باستان و میانه نیز مورد مطالعه قرار گرفته است.

در بخش دوم با عنوان متون اندرزی، ابتدا جملات، عبارات و اصطلاحات اندرزی هر دوره از میان تمامی متن‌های برجای‌مانده از این دو دورۀ زبانی نظیر کتیبه‌های فارسی باستان، کتاب مقدس اوستا و متن‌های فارسی میانه استخراج شده و ذیل دو فصل اندرزهای دینی و اندرزهای حکمت عملی و تجربی در این بخش گنجانده شده است. سپس با بهره‌گیری از واژه‌نامه‌های مرتبط با زبان‌های فارسی باستان، اوستا در دورۀ باستان و واژه‌نامه‌های فارسی میانه، مانوی و سغدی در دورۀ میانه، آوانویسی و ترجمۀ متن‌ها صورت گرفته است.

در پایان کتاب نیز به یافته‌های این پژوهش اشاره شده است؛ از قبیل تأثیر مستقیم اوضاع اجتماعی و مذهبی هر دوره بر مضمون اندرزهای آن دوره و نیز سبک نگارش خاص آن دوره با نگاهی ژرف، دقیق و علمی مورد بررسی قرار گرفته است.

فهرست مطالب کتاب:

سخن استاد

مقدمۀ نگارنده

بخش اول: اوضاع کلی ایران باستان در سه دورۀ باستانی هخامنشی، اشکانی و ساسانی

فصل اول: هخامنشیان

فصل دوم: سلوکیان و اشکانیان

فصل سوم: ساسانیان

بخش دوم: متون اندرزی

فصل اول: متون اندرزی در دورۀ باستان

فصل دوم: متون اندرزی در دورۀ میانه

سخن پایانی