معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

صدرالدین عینی (1878ـ1954) بنیان‌گذار ادبیات جدید تاجیکی، از نویسندگانی است که زندگی او دو دورۀ بسیار متفاوت تاریخ ترکستان را دربر می‌گیرد: یکی روزگار پیش از انقلاب اکتبر و زمان امیر بخارا و دیگری دورۀ تسلط شوروی بر آسیای میانه. به گفته خودش او در زمان امیر بخارا اثر قابل توجهی به وجود نیاورد و «انقلاب او را نویسنده کرد». ولی بدیهی است که خمیرمایۀ افکار و نوشته‌های او بیشتر به دوران پیش از انقلاب سوسیالیستی تعلق دارد و وقایع آن ایام را در آثاری چون «یادداشت‌ها»، «داخونده»، «عصیان غلامان» و ... تصویر می‌کند.

فعالیت ادبی عینی از زمانی آغاز شد که وی با آثار نویسنده و روشنفکر بخارایی احمد مخدوم دانش (1827 ـ 1897) معروف به کلا به‌خوبی آشنا شد و او الهام‌بخش و سرمشق نوشته‌های عینی گردید. اهمیت فعالیت‌های او در کار معلمی بود که در «مکتب‌های اصول نو» تدریس می‌کرد. بر اساس همین تجربیات علمی بود که کتاب «تهذیب الصبیان» را نوشت و این اولین کتاب آموزش جدید در مدارس تاجیکستان بود؛ چون تا آن موقع از کتاب‌های عربی سبک قدیم چون «جامع المقدمات» و .... برای درس استفاده می‌کردند.

«مرگ سودخور» در سال 1937 منتشر شد. این اولین اثری است که در آن نویسنده به صورت اتوبیوگرافیک از خودش و خاطرات ایام جوانی‌اش در بخارا بحث می‌کند و می‌توان گفت نه‌تنها به عنوان راوی داستان بلکه یکی از شخصیت‌های آن حضور دارد. این رمان تحلیلی است روان‌شناسانه که با موشکافی زیاد به شخصیت قاری اشکمبه و دنیای سودخوران و سودجویان بخارا در سال‌های قبل از انقلاب اکتبر می‌پردازد. عینی تصویری دقیق از اوضاع آن شهر و همچنین وضع اقتصادی و سیاسی آن می‌دهد. چهره‌هایی که در این رمان به تصویر کشیده شده، مثل قاری اشکمبه یا رحیم‌قند از زندگی واقعی ترسیم شده‌اند. قاری اشکمبه خسیسی است نظیر هارپاگون مولیر که همه‌چیز بر محور پول می‌گردد. او برای اندوختن پول به شیوه‌های عجیب و غریب دست می‌زند و نقشه می‌کشد که به هر نحوی پولش خرج نشود. «مرگ سودخور» مطالعه‌ای است تحلیل‌گرانه از روحیه و حالات قاری اشکمبه و تصویری که او از دنیای اطراف خود دارد.

داستان «حاجی‌آقای» هدایت و «مرگ سودخور» به فاصلۀ کمی از همدیگر نوشته شده‌اند و هر دو مطالعه‌ای هستند که روان‌شناسانه در زندگی و خصوصیات یک شخص خسیس و سودجو؛ ولی هدایت ضمن توصیف کارها و شخصیت حاج ابوتراب فساد سیاسی و اخلاقی و اجتماعی روزگار او را نیز شدیداً به انتقاد می‌گیرد و می‌کوشد که با کوبیدن ابتذال و پشت‌هم‌اندازی او، پردۀ ابتذال و فساد و ازهم‌گسیختگی و هرج و مرج حاکم بر دستگاه حکومت رضاشاهی برداشته و نفرت خود را علناً بیان کند و حتی گاهی شعار می‌دهد. عینی بیشتر از تصویرکردن اجتماع، به خصوصیات و حالات قاری اشکمبه می‌پردازد و با این وجود تصویری جالب از وضع اجتماع آن روزگار بخارا دریافت می‌کند و بیشتر صفحات کتاب صرف شخصیت عجیب و اشتغال خاطر مدام قاری اشکمبه به مال‌اندوزی می‌شود.

در این کتاب افزون بر مقدمه‌ای که دربارۀ شخصیت و ویژگی‌های داستان‌ها و نوشته‌های عینی آمده، داستان «مرگ سودخور» او نیز آورده شده است. در بخش بعدی کتاب مقاله‌ای از ییرژی بچکا ـ نویسندۀ مشهور چک‌تبار ـ با عنوان «دو اثر برجستۀ طنز» آورده شده که این نوشتار تحلیل و تطبیقی است بر داستان‌های صادق هدایت و عینی و به‌ویژه داستان‌های «حاجی‌آقا» از هدایت و «مرگ سودخور» عینی. در پایان کتاب نیز واژگان تاجیکی داستان با ترجمۀ فارسی امروزی آورده شده است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه/ حسن جوادی

مرگ سودخور

دو اثر برجستۀ طنز/ ییرژی بچکا

واژه‌های تاجیکی متن