معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

گنوسیه همیشه در حاشیۀ تاریخ صدر مسیحیت مطالعه می‌شده و آماج حملات پدران کلیسا بوده است؛ ولی در این سده اهمیت بیشتری پیدا کرده است و به جای اینکه صرفاً بخشی از حوزۀ مطالعات تاریخ کلیسا باشد، امروزه به موضوعی تبدیل شده است که متخصصان حوزه‌های مختلف را به خود جذب می‌کند. امروز نمی‌توان حوزۀ فکری مخصوصی را جایگاه حقیقی تحقیقات مبحث گنوسیه دانست؛ چون این مبحث بسیار گسترده شده و به مسائل بسیاری در زندگی انسان در دوران مدرن مربوط است.

این کتاب اثر هانس یوناس، فیلسوف نامدار آلمانی و معروف‌ترین اثری است که تاکنون در باب کیش گنوسی منتشر شده است. پیش از این هیچ اثری نوشته نشده بود که به همۀ مؤلفه‌های کیشی کهن و عرفانی پرداخته باشد که ماهیتاً از هم‌آمیغی عناصر گونه‌گون و گاهی ناهمگون ایرانی، سامی و هلنی در نخستین‌ سده‌های جهان مسیحی در سوریه، مصر، اردن، فلسطین، عراق و ایران شکل گرفته بود.

یونانس در این کتاب که هنوز هم در سراسر دنیا یکی از منابع اصلی دانشجویان و محققان در مطالعات ادیان خاور نزدیک باستان و الهام‌بخش دیگر پژوهش‌های دانشگاهی در حوزۀ دین و فلسفۀ دین است، کوشیده با رویکردی ساختارگرایانه بر اساس مهم‌ترین منابع کیشی که تازه در نیمۀ نخست سدۀ بیستم در خاور نزدیک، ایران و آسیای مرکزی کشف شده بود؛ مانند دستنویس‌های مانوی در تورفان چین و طومارهای بحرالمیت در فلسطین، به درک درستی از «گنوسیس» یا دانش حقیقی ماهیت خدا و اسرار رستگاری از منظر مکاتب گنوسی و گنوستیک‌هایی چون شمعون مغ، بازیلیدس، والنتینوس، مرقیون بردیصان و مانی دست یازد که هر یک از آنان معتقد بودند تنها راه حقیقی شناخت خدا و ماهیت انسان و جهان نحله‌ای عرفانی است که آنها بنیان‌گذارش بودند.

نویسنده در این کتاب نه‌تنها به زمینه‌های تاریخی شکل‌گیری این طریقت‌های گنوسی توجه می‌کند، بلکه قدم‌به‌قدم بر اساس خود آثار گنوسی نویافته می‌کوشد به تجزیه و تحلیل عناصر درونی و تبیین آیین‌های رازورزانۀ آنها بپردازد و نشان دهد گنوسیان چگونه راه پرپیچ‌وخم میان «حقیقت» تا «شناخت حقیقت» را پیموده‌اند و از چه نظامی پیروی کرده‌اند که بر خلاف اختلافات ظاهریشان ـ که بیشتر صوری بود تا کیفی ـ مبنای آن را نوعی خاص از رابطۀ انسان با خدا تشکیل می‌داد؛ چنان‌که به باور آنان، جهان پست مادی و نوع انسان نه به امر ذات احدیت، خداوند باری‌تعالی، بلکه با واسطۀ خدایی دون‌پایه ـ اغلب شرور و ملقب به «جهان‌آفرین، صانع (دمیورگوس، دمیورژ)» پدید آمده بود: اصلاً در شأن آن خدای بزرگ ناشناخته و دست‌نایافتنی نبود که دست به خلق ماده زند. از آنجا که همۀ مکاتب گنوسی ثنوی بودند، پس جهان مینوی از آن خدا و جهان مادی یا ساختۀ نیروی شر بود یا محصول موادی که از سرزمین پلیدی برآمده بودند.

بی‌تردید این رویکرد شناختی که میان فرقه‌های بسیار گوناگون گنوسیان با شدت و ضعف فراوان در نوسان بود، هیچ‌گاه نتوانست وارد تاریخ حیات ادیان ابراهیمی شود؛ چراکه مؤلفه‌های وجودشناسی ادیان ابراهیمی از پایه با دیدگاه‌های دینی ـ فلسفی کیشی منافات داشت که ریشۀ برخی عناصر بنیادین آن حتی از سرچشمۀ کافرکیشی ادیان بین‌النهرین و دین و فلسفۀ یونان باستان سیراب شده بود. با این حال، شناخت کیش گنوسی و تاریخ مکاتب آن از آن‌رو بی‌اندازه اهمیت دارد که به شناخت فلسفۀ تاریخ ادیانی می‌پردازد که در چند قرن نخست میلادی در تعامل با آن بوده‌اند، به آنان نزدیک شدند، از آنان دور شدند، گاهی با آنان جنگیدند و گاهی هم صلح برگزار کردند: یهودیت و مسیحیت بدون شک نمونۀ اعلای آن به شمار می‌روند.

هانس یوهانس در این کتاب به همۀ اینها پرداخته و تا آخرین سال‌های حیاتش کوشید کتاب را با بهره‌گیری از تحقیقات و دستنویس‌های جدید و رساله‌های مختلفی که از گنوسیان صدر مسیحیت در حال نشر بود، به‌روز نگاه دارد.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار ویراستار علمی

مقدمه مترجمان

فصل یکم: مقدمه. شرق و غرب در یونانی‌مآبی

بخش یکم: ادبیات گنوسی، معتقدات اصلی و زبان نمادین

فصل دوم: معنای گنوسیس و حوزه جنبش گنوسی

فصل سوم: تصاویر گنوسی و زبان نمادین

بخش دوم: نظام‌های فکری گنوسی

فصل چهارم: شمعون مغ

فصل پنجم: سرود مروارید

فصل ششم: فرشتگانی که دنیا را ساخته‌اند؛ انجیل مرقیون

فصل هفتم: پویماندرس هرمس المثلث العظمه (هرمس تریسمگیستوس)

فصل هشتم: گمانه‌زنی والنتینی

فصل نهم: آفرینش، تاریخ جهان و رستگاری به روایت مانی

بخش سوم: گنوسیه و ذهن سنتی

فصل دهم: کیهان از دید یونانی و گنوسی

فصل یازدهم: فضیلت و روح در آموزه‌های یونانی و گنوسی

بخش چهارم: پیوست‌هایی به ویراست دوم

فصل دوازدهم: کشفیات جدید در باب گنوسیه

فصل سیزدهم: پس‌گفتار: گنوسیه، هیچ‌انگاری و اگزیستانسیالیسم

کتاب‌شناسی گزیده