معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

نسخ خطی قسمتی از میراث گران‌بهای تاریخ و فرهنگ ایران است که در کتابخانه‌های داخل و خارج کشور نگه‌داری شده و سرمایه‌های معنوی و مادی این ملت را شکل می‌دهد و اطلاعات مندرج در آنها در زمینه‌های مختلف پس از گذشت قرن‌ها هنوز مطالب سودمند و مفیدی در خود محفوظ داشته است؛ به‌ویژه در حوزۀ تاریخ که مواد و مصالح اصلی این نوشته را وقایع حادث در گذشته شکل می‌دهد و در برخی مقاطع نویسنده خود شاهد و ناظر حوادث بوده است.

این کتاب تصحیح نسخۀ خطی‌ای است به نام تاریخ مختصر که به نام‌های زبده التواریخ، مجمل التواریخ، لب التواریخ نیز نامیده شده است. این کتاب اثری است از دورۀ صفوی و توسط ملاکمال منجم که در دربار شاه عباس دوم سمت منجمی داشته، نگاشته شده است. ملاکمال پسر ملاجلال منجم یزدی صاحب کتاب «روزنامۀ جلال» یا همان «تاریخ عباسی» است. ملاکمال نیز پس از پدر و حتی احتمالاً هم‌زمان با پدر منصب منجمی دربار شاه عباس را داشته که در چند جای کتاب به آن اشاره می‌کند. نویسنده در آغاز کتاب هدف از نگارش آن را چنین بیان می‌کند: «چون در بعضی اوقات بر مجملی از تواریخ احتیاج می‌شده، این مختصر تألیف شد تا در همه‌جا همراه تواند بود». از آنجا که نویسنده حوادث تاریخی را از هنگام هبوط آدم آغاز کرده و به ذکر پیامبران و سپس پادشاهان و حکومت‌های تشکیل‌شده در زمان آنها می‌پردازد و این روند را تا حکومت زمان خویش یعنی دوران صفویه ادامه می‌دهد، از نوع تاریخ‌نگاری‌های عمومی محسوب می‌گردد و تفاوت آن با تاریخ‌نگاری‌های عمومی معمول در این است که بسیار به‌اختصار به ذکر مطالب پرداخته است. البته نویسنده چون قصد داشته تا بیشتر به ثبت وقایع زمان خویش برسد، از دوره‌های قبل به‌سرعت گذشته تا بدان‌جا که در برخی از دوره‌ها فقط به ذکر اسامی پادشاهان هر دوره بسنده کرده است. این خلاصه‌گویی ویژگی دیگری به کتاب داده و آن اینکه بر خلاف تاریخ‌نگاری‌‌های دوران صفوی نثر آن ساختگی، مصنوع و متکلف نیست؛ افزون بر اینکه از القاب و عناوین طولانی جز در عنوان آغازین پادشاهان صفوی نیز استفاده نشده است. پیرایه‌های ادبی در متن نیست و بیان کتاب سراسر ساده و موجز و مختصر است. این اختصارگویی به‌اندازه‌ای چشمگیر است که شاید بتوان گفت نمونه‌ای منحصربه‌فرد از تاریخ‌نگاری دورۀ صفویه است.

بخش صفویه کتاب از اهمیت بیشتری برخوردار است؛ زیرا ملاکمال جزء درباریان محسوب می‌شده و خود از نزدیک شاهد بسیاری از حوادث روزگار خود بوده است. او در چند جای کتاب از شخص خود با عنوان «بندۀ کمترین ملاکمال» یاد می‌کند که برای انجام امور مرتبط با وظایفش که به او محول شده است، انجام وظیفه می‌کرده. حوادث و وقایع این بخش از کتاب با ذکر سال و ماه و حتی روز بیان شده، اقدامات پادشاه، سفرها، عزل و نصب اشخاص، دیدارها، ارتباطات خانوادگی، متوفیات و ... همگی با ذکر تاریخ روز بیان شده است؛ از جمله امور محول شده به ملاکمال محاسبۀ مسافت اصفهان به مشهد است که با ذکر اسامی مناطق و میزان مسافت با دقت بیان نموده است.

از نکات جالب این کتاب، تصویر برخی صور فلکی است. نویسنده در چند جای کتاب وقتی که به ذکر دقیق تاریخ واقعه‌ای یا ماه و روز می‌پردازد، صورت فلکی ماه را نیز همراه نام آن می‌آورد. این شیوه نشان از غلبۀ روحیۀ منجمی نویسنده و تأکید بر ثبت زمان در نگارش حوادث است.

نویسنده حوادث را با ذکر تاریخ دقیق آنها تا جلوس شاه صفی دوم (شاه سلیمان) که در چهارم ربیع‌الثانی 1077 در اصفهان واقع شده، بیان کرده و یک‌باره بر خلاف روند قبلی با دو سال فاصله از زمان جلوس شاه صفی دوم به ذکر عزل میرزامهدی اعتمادالدوله در سنۀ 1079 و وزارت شیخ علی ‌خان زنگنه به جای او پرداخته و با جملۀ «تا حالت تحریر که شهر محرم سنۀ 1089 به امر وزارت مشغول است» کتاب به اتمام می‌رسد.

تصحیح این کتاب بر اساس دو نسخۀ خطی موجود در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی صورت گرفته که نسخۀ 10.3398 نسخۀ اساس قرار گرفته و نسخۀ ir274 با آن مقابله شده است.