معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

این کتاب دربرگیرندۀ سه نوشتار دربارۀ تاریخ ایران است که از سده‌های نخستین تا دوران شیخ فضل‌الله نوری را دربرگرفته است.

سده‌های نخست اسلامی دوران پرآشوبی از به‌هم‌ریختگی انسجام جامعۀ کهن ایرانی بود. همه چیز تحت تأثیر تاخت‌وتاز اعراب و حاکمیت خلفای وقت قرار داشت. ایرانیان کوشش‌های زیادی کردند تا مهاجمان را عقب رانند و مجدداً حکومتی ایرانی را از نو بنا کنند. تلاش نگارنده در مکتوب اول بر آن بوده تا فهم و درک جدیدتری از جنبش‌های ایرانی در چند سدۀ نخست اسلامی ارائه کند.

یکی از ویژگی‌های مشترک نهضت‌های ایرانی مسئلۀ عدالت اجتماعی و نوعی تقسیم ثروت یا تعدیل و اصلاح اجتماعی بود. هر یک از این نهضت‌ها اصلاحات اجتماعی را به گونه‌ای مطرح می‌کردند و برای این منظور برنامه‌هایی یا اصولی ارائه می‌دادند. در نتیجۀ این نهضت‌ها و قبل از سرکوبی خرمدینان در 224 البته قیام‌هایی صورت گرفته بود، از جمله قیام طاهر بن الحسین که یکی از ایرانیان خراسان بود و در 205 هجری حکومت تمام بلاد واقع در شرق بغداد تا اقصی نقاط شرق ممالک اسلامی را از مأمون گرفت و از این طریق حکومت نیمه‌متصل ایران را بنیان گذاشت؛ اما پس از این قیام و پس از شکست نهضت خرمدینان که سرسخت‌ترین نهضت‌های ایرانی بود، کم‌وبیش آرامشی در ایران برقرار شد که این آرامش مولود این واقعیت بود که مردم ایران به‌تدریج لااقل از لحاظ ظاهر با اسلام خو گرفته و خطر مهمی که می‌توانست منجر به بازگشت آئین باستانی و حکومت باستانی ایران شود، برای همیشه از میان برداشته شد.

نویسنده در این نوشتار اولین جنبش را شعوبیه و سپس آغاز مرحلۀ دوم را با نهضت ابومسلم می‌داند. خداش، به‌آفرید، اسحاق ترک، سنباد ـ سنقباد، استادسیس، المقنع، بابک و مازیار دیگر افرادی هستند که در این نوشتار به جنبش‌ها و نهضت‌های آنان و ویژگی‌های آنها اشاره شده است.

جنبش‌های اسلامی بعدها به صورت دیگری جلوه‌گر شد و در روند شکل‌گیری حکومت‌های شیعی و تشیع نقش‌آفرینی کرد. از میان این جنبش‌ها که در سده‌های نخستین پدید آمد، جنبش یعقوب لیث صفاری است که در مکتوب دوم این کتاب بدان پرداخته شده است.

گذشته‌نگاران انگیزه‌های بسیار دگرگونی چون جاه‌طلبی، کینه‌جویی، آزادی‌خواهی و قلندری را برای این جنبش برشمرده‌اند که هر یک جای بررسی و پژوهشی ژرف دارد. برکنار از آنها جنبش یعقوب از یک‌سو ستیز با دستگاه شهریاری است و ریشه در آرزوهای مردمی ستمدیده و از سوی دیگر ریشه در آرزوهای خودخواسته سرداری به نام یعقوب لیث است. هرچه باشد، از هر دو طرف شایستۀ بررسی است و با همین دید نویسنده در این مکتوب به بررسی این جنبش پرداخته است.

دربارۀ شیخ فضل‌الله نوری سخنان بسیار رفته و چهره‌های گوناگون هر یک در روزگاری دور و نزدیک دربارۀ او داوری کرده‌اند. از این‌رو نگارنده در مکتوب سوم به داوری پرداخته و به گردآوری اندیشه‌ها و بینش‌های شیخ در زمینه‌های گوناگون کوشش داشته است؛ چراکه به باور نویسنده تنها راه شناخت شیخ فضل‌الله، بررسی اندیشه‌های اوست.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

مکتوب یکم: جنبش‌های ایرانی در نخستین سده‌های اسلامی

مکتوب دوم: گزارشی از جنبش یعقوب

مکتوب سوم: اندیشه‌های شیخ فضل‌الله نوری