معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

اگر شاهنامه صرفاً به عنوان اثری ادبی ـ حماسی در نظر گرفته شود ـ که عمدتاً چنین بوده ـ پس موضوع اصلی این کتاب را نمی‌توان یکی از موضوعات مهم آن مجموعه تلقی کرد. اما اگر شاهنامه را به عنوان منبع آگاهی دربارۀ تاریخ و فرهنگ ایرانی بدانیم، مسئلۀ اهمیت موضوع بی‌ربط خواهد بود. حتی اگر موضوع این کتاب، به نظر از اهمیت کمتری برخوردار باشد، هر تحلیلی از این اثر ادبی بلند ما را به شناختی ارزشمند و با این وجود پیش‌بینی نشده سوق می‌دهد و در نتیجه به آگاهی بیشتر ما در باب موضوعات فرهنگ ایرانی کمک می‌کند.

از سویی بررسی شاهنامه بدون در نظر گرفتن منابع پیش از اسلام و اوایل دورۀ اسلامی ندرتاً به نتایج درست می‌انجامد و حتی می‌تواند مانع از رسیدن به اهداف تحقیق شود. بدون مقایسۀ منابع مذکور نمی‌توان به ارزیابی درستی از حقایق فرهنگی و تاریخ درون شاهنامه رسید.

مشهور است که فردوسی شاعر همیشه منابع در دسترسش را بررسی می‌کرده است؛ اما این یافتۀ حاصل از قیاس شاهنامه با دیگر منابع را نباید در تحلیلی جدید بدیهی دانست، بلکه چنانچه امکان‌پذیر است باید در چارچوب هر موضوع تازه‌ای ارزیابی مجدد شود. چنین دیدگاهی اساس بررسی مؤلف را شکل می‌دهد که در این کتاب آمده است.

متن آلمانی این کتاب، رسالۀ دکتری استاد جلال خالقی مطلق در سال 1970 دانشگاه کلن است. این اثر ابتدا به عنوان شمارۀ دوازده از مجموعۀ islamkundichi untersuchingen توسط انتشارات کلاوس شوارتس در سال 1971 در فرایبورگ چاپ شد.

نگارنده در این کتاب بر آن بوده در مقدمه نقش جنس مؤنث در اسطوره‌شناسی ایران را مشخص کند تا روشن شود که این موضوع در شاهنامه نمود داشته و اگر چنین است، تا چه حد بوده است. مقدمه با داستان آفرینش مرد و زن پایان می‌یابد و مؤلف در آنجا آن را به داستان نخستین زن در شاهنامه مرتبط می‌کند.

نگارنده در بخش نخست چکیده‌ای موجز از داستان‌های مهم‌ترین زنان شاهنامه را ارائه می‌کند و آنها را با دیگر منابع پیش از اسلام و عهد اسلامی تا آنجا که بر مؤلف شناخته شده و قابل دستیابی بودند می‌سنجد. نگارنده کوشیده است در پایان هر بند ویژگی‌های شخصیتی آنها را به اجمال بازگو کند. از آنجا که شخصیت‌های زنان در شاهنامه فراوان هستند و پرداختن به همۀ آنها امری ملال‌آور است، بنابراین نگارنده تمام زنان اسطوره‌ای و البته مهم‌ترین زنان بخش تاریخی شاهنامه را منظور داشته و آنها را بنا بر طبقۀ اجتماعی‌شان خواه اشراف و خواه زنان عامه تقسیم‌بندی نموده است.

بخش دوم به بررسی جایگاه زنان در شاهنامه می‌پردازد و همواره منابع اسلامی و پیش از اسلام را مورد توجه قرار داده است. نگارنده به اجمال نقش، اهمیت و سرنوشت هر یک از شخصیت‌های زنان در ادوار مختلف زندگی‌شان را مانند دوران کودکی، همسری و مادر بودن در قالب خانواده و همچنین جامعه، به طور کلی توصیف می‌کند. از آنجا که شاهنامه کتابی در باب حقوق خانواده نیست، بنابراین نگارنده برای پرکردن خلأ موجود از منابع دیگر سود جسته است. بنابراین شاهنامه در این زمینه از تحقیق حاضر منبعی جانبی به شمار می‌رود. اما این امر روشن می‌کند که موضوعات فرهنگی پیش از اسلام کمابیش به طور کامل در شاهنامه مطرح شده‌‌اند.

بیشتر منابع مورد استفاده در این تحقیق یعنی منابع کهن عربی و ایرانی، به قدری مشهور هستند که توضیح زیادی لازم دارند. اما برخی از منابع کمتر شناخته شده هستند که غالباً به زبان پارسیگ (لهجۀ پهلوی جنوب غربی) و از اواخر دورۀ ساسانی و پس از آن هستند. در بخش کتاب‌شناسی این آثار و دیگر نوشته‌های پیش از اسلام تحت عنوان منابع کهن شامل متون اوستایی، فارسی باستان و متون پهلوی آمده‌اند. بخش دوم منابع در کتاب‌شناسی (تک‌نگاری‌ها و مقالات) مربوط به تحقیقات امروزی است که در پانویس‌ها یا متن ذکر شده‌اند و در این تحقیق از آنها نقل قول شده است.

ارجاع به خود شاهنامه طبق روش ولف در فرهنگ شاهنامۀ فردوسی آمده است. منظور از اولین عدد پس از «شاهنامه» شمارۀ مربوط به آن پادشاهی است و سپس با خط مورب «ا» شمارۀ ابیات ذکر می‌شود. چنانچه از موضوع و محتوای فصل بر خواننده روشن باشد که کدام داستان مورد نظر است فقط شمارۀ ابیات ذکر می‌شوند.

نگارنده از چاپ مسکو مجلدات یک تا چهار (1960 ـ1967) برای داستان‌های نوزده پادشاهی نخست استفاده کرده است. ارجاع به ملحقات پایان هر مجلد از چاپ مسکو (به جز جلد چهار) با کلمۀ «ملحقات» مشخص شده و شمارۀ بخش مربوطه نیز به صورت اعداد ترتیبی درج شده است. به دلیل کامل نبودن مجلدات چاپ مسکو، برای داستان‌های سی‌ویک پادشاهی باقیمانده از چاپ تهران 1345 ش. استفاده شده است.

فهرست مطالب کتاب:

کوته‌نوشت‌ها

دیباچۀ مترجمان

پیش‌گفتار ویراستار متن انگلیسی

مقدمۀ ویراستار

دیباچه

مقدمه

بخش اول: فردیت زنان شاهنامه

بخش دوم: مقام اجتماعی زنان در شاهنامه

منابع

کتاب‌شناسی ترجمۀ فارسی

نمایه