معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

شاید یکی از مواریث پربار دوره تمدن اسلامی، تألیف و تدوین و تنظیم لغت‌نامه‌ها و فرهنگ‌ها و قاموس‌های گوناگون به زبان‌های مرسوم همچون عربی، ترکی، فارسی، هندیف اردو، کردی است که در آموزش و فراگیری زبان‌ها تأثیر شایانی داشته و توانسته خلاء مبادلات فرهنگی بین زبان‌ها را پرکرده باشد در این خصوص یک سلسله کتاب‌هایی با عنوان «نصاب» پدید آمدند که در اصل از نظر ساختار تدوین غالباً منظوم بوده تا دانش‌آموزان و طالبان زبان سریعتر آن را حفظ و فراگیرند و لذا در منظومه‌های 200 بیتی تدوین شده و اهم لغات آن زبان را با معنا و مفهوم زبان مادری دانش آموخته را در خود فراهم می‌آورده است.

مولانا یعقوب چرخی (متولد حدود 762 ـ متوفی 851 ق) از مشاهیر و عرفای برجسته قرن هشتم و نهم هجری که تأثیرات چشمگیری در تاریخ تصوف ماوراء‌النهر و خراسان بزرگ از خود برجای نهاد. وی از خلفای خواجه بهاءالدین نقشبند (بنیانگذار طریقت نقشبندیه) و خواجه علاءالدین عطار بخارایی (متوفی 802 ق) و از مروجین طریقت نقشبندیه بود که شاگردان فراوانی از جمله خواجه عبیدالله احرار، سیدعبدالله برزش آبادی، یوسف بایکولی و محمد کوهستانی را تربیت و ارشاد نمود. چرخی شخصیتی علمی، پرکار و کثیرالتألیف بوده که بیش از 30 اثر در حوزه‌های عرفانی، علوم اسلامی (علوم قرآنی ـ حدیث) و زبان‌شناسی دارد. آثار او به زبان فارسی و عربی تألیف شده‌اند که از شاخص‌ترین آنها می‌توان از تفسیر چرخی، ابدالیه (در بیان مقام اولیاء‌الله)، انسیه (در آداب سیر و سلوک)، حورائیه، شرح اسماء‌الحسنی، نائیه (نی‌نامه)، شرح نصاب الصبیان فراهی و دهها رساله عرفانی و دینی دیگر یاد کرد. موطن و زادگاه اصلی چرخی، روستای چرخ در افغانستان (ولایت لوگر) بوده و سپس در اوان جوانی به بخارا و ولایت سغد سفر نمود و پس از کسب طریقت علوم شریعت در روستای هلغتو در ولایت چغانیان در 5 کلیومتری شمال شهر دوشنبه ـ تاجیکستان، مقیم و در همانجا این متفکر و عارف و مفسر دیده از جهان فروبست.

نصاب الصبیان نخستین کتاب لغت منظم عربی به فارسی است که به‌سبب ارزش تعلیمی آن در روزگار گذشته و اهمیت آن در تعلیم لغت عربی به نوآموزان، شهرت و رواج تمام داشته است. این کتابچه مدت هفت قرن از آغاز سده هفتم تا آغاز چهاردهم در کشور ایران و افغانستان و تاجیکستان و پاکستان و هند و ترکیه به جای یک لغت‌نامه کلاسیک برای آموزش زبان عربی به کار می‌رفت و گرچه امروز به هیچ وجه مناسب آن نیست ولیکن از نظر تاریخی یکی از لغت‌نامه‌های مهم عربی به پارسی به شمار می‌رود. فراهی با سرودن دویست بیت که از برگردان آن برای دانش‌آموزان کار سهلی به‌شمار می‌رفت، یک دوره اصطلاحاتی را که برای فراگرفتن دانش‌های مذهبی و ادبی و تاریخی و حتی ریاضی و نجومی و طبیعی روزگار خودش لازم بود، در اختیار دانش‌آموزان ایرانی قرار داده است و چون کلمات عربی هم از نظر شماره حرف‌ها (ثلاثی، رباعی، خماسی، سداسی) و هم از نظر حرکات وزن‌های گوناگون دارد و گردآوردن همه آنها در یک بحر، شعر را سنگین و زشت می‌سازد، سراینده این منظومه را به بندهای گوناگون (سی‌وهفت بند) و در بحرها و وزن‌های مختلف (نه بحر) گردآورده است.

برای نخستین بار در «فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه انستیتوی ملل آسیایی آکادمی علوم روسیه» در شهر مسکوی روسیه (شوروی سابق) که به کوشش فهرست‌نگار مشهور ورسی آکیموشکین و همکارانش تهیه شده بود، «شرح نصاب الصبیان چرخی» معرفی و شناسانده شد. سپس نجدت طوسون همین نسخه انستیتو را در کتابش بهاء‌الدین نقشبند معرفی کرده است. مصحح این کتاب، سطور این نسخه خطی را در فهرست‌های «کتابخانه مدرسه و مسجد سپهسالار تهران» کسف و شناسایی کرده است. و در فهرست «کتابخانه مدرسه عالی سپهسالار» در مجموعه‌ای به شماره 7549 قرار گرفته و در آغاز نسخه تصریح شده است: «از جمله کتبی است که آقار محمد درخشان رئیس امور اداری مدرسه عالی سپهسالار از وجوه ثلث حیدر قلی شاملو خریداری و به کتابخانه مدرسه مزبوره اهدا فرموده‌اند 1316» در این نسخه که به سال 945 هجری قمری کتابت شده است کاتب نام مؤلف را «یعقوب ابن محمد الچرخی» ثبت کرده است که اشتباه و سهو کتابتی بوده و لذا در شناسنامه فهرست کتابخانه مدرسه عالی سپهسالار نیز نام مؤلف: «یعقوب‌بن محمد چرخی» ثبت شده که این عنوان خرمی نیز غلط صریح بوده زیرا در خود متن نسخه خطی «الچرخی» واضح و آشکار نگاشته شده است.

البته یقین است با توجه به گزارش فهرست کتابخانه انستیتوی ملل آسیا (مسکو) این اثر از تألیفات مولانا چرخی است، ارزش و اهمیت این رساله بسیار است که تنها باید گفت کتاب نصاب الصبیان ابونصر فراهی از زمان تألیف آن تاکنون که بیش از هشتصد سال می‌گذرد صدها شرح و تعلیقه بر آن نگاشته شده که در فهرست نسخ خطی گزارش آنها آمده است. «چرخی» نیز به وجه اختصار و گزینشی شرح مفید و اما جامع بر آن نوشته و در انجام این امر به نحو اکمل توفیق حاصل نمودند و اثری ماندگار در علم لغت و زبان‌شناسی از برای آیندگان برجای گذاشتند و انصافاً باید گفت اطلاعات فراوانی را بر آن افزوده است که در متن نصاب الصبیان وجود ندارد و این نشان از احاطه مولانا چرخی بر علوم ادبی دارد. مولانا چرخی با این تألیف مشکلات طلاب زیردست را حل و فصل نموده‌اند و از توجه به مبتدیان و طالبان علوم ادبی غافل نبوده‌اند. نسخه خطی آن به خط روان و خوانا نگاشته شده و تاریخ کتابت آن «سنه 945» هجری قمری بوده است یعنی حدود 94 سال بعد از فوت مولانا چرخی تحریر و کتابت شده است. برخی از واژگان به مقتضای ضرورت با جوهر شنگرف نگاشته و در بالای واژگان گزینشی نصاب الصبیان با خط شنگرف آنها را از سایر متن جدا کرده است. کتاب نصاب الصبیان چرخی تقریباً همه وازگان دشوار را شرح و تفسیر کرده است و البته اینگونه نشان داده که به نکته‌های ظریف‌تری به این موضوع پرداخته است.

رساله شرح نصاب الصبیان مولانا چرخی در تاریخ فرهنگ‌نویسی فارسی جایگاه ارزنده‌ای را به خود اختصاص خواهد داد و خدمات عارفان دانشمند را پیش از پیش به زبان و ادبیات فارسی روشن خواهد کرد.

با توجه به مطالب شناخت‌نامه نصاب‌ الصبیان تنها دو نسخه از این رساله تاکنون ثبت و شناسایی شده است. اساس کار نگارنده در تهیه متن شرح نصاب الصبیان تنها نسخه منحصربه‌فرد «کتابخانه مدرسه و مسجد سپهسالار به شماره 7549» می‌باشد. این نسخه نیز البته از نظر شیوه کتابت روان و خوانا بوده و کاتب آن هر چند در انجام رساله نام و نشان خود را ثبت نکرده؛ ولی به هر روی با درج تاریخ کتابت از شیوه رسم‌الخط همان دوره پیروی کرده است و لذا در نگارش و املای «چ» و «گ» معمولاً از «ج» و «ک» استفاده کرده است. سرهم‌نویسی نیز برای متن آن غلبه دارد و به‌ویژه برخی از واژگان را مثلاً جمع «نسخه» را «نسخه‌ها» ثبت کرده است که نگارنده در تصحیح این متن در جاهایی که خواننده دچار اشتباه تلفظی و یا معنایی نشود اصلاح کرده است و در جاهایی که مشام از شیوه تاریخی نگارش متن بوده حفظ شده است. مطلبی نیز در متن برای روشنگری افزوده شده که داخل کروشه قرار داده شده‌اند.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

بخش اول: زندگینامه مولانا یعقوب چرخی

بخش اول شناخت نامه شرح رساله نصاب الصبیان

بخش دوم: متن رساله شرح نصاب الصبیان

بخش سوم: تعلیقات و یادداشت‌های شرح نصاب الصبیان

بخش چهارم: کتابنامه

نمایۀ عام متن شرح نصاب‌ الصبیان