معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

«مجالس سبعه» مجموعۀ هفت وعظ یا خطابۀ مولانا جلال‌الدین بلخی و در کنار «فیه ما فیه» و «مکتوبات» در زمرۀ آثار منثور مولانا جلال‌الدین است. تنظیم و تحریر مجموعۀ هفت مجلس این کتاب احتمالاً به همت سلطان ولد، فرزند مولانا صورت گرفته است، چرا که ابیاتی از «ولدنامه» او در کتاب دیده می‌شود.

برگزاری مجالس وعظ در خانقاه‌های صوفیه امری دایر و اریج بوده است. می‌دانیم که در سلسلۀ طریقت مولانا، از زمان پدرش بهاء‌الدین محمد بلخی این سنت جاری بوده است. در اینگونه مجالس شیخ و مرشد، مریدان و اصحاب را به معارفی از قرآن و لطایفی از احادیث و اخبار و دقایقی از اصول عرفانی توجه می‌داده‌اند. مجموع این گفتارها معمولاً به همت یکی از مریدان شیخ تحریر می‌شده است. «فیه ما فیه» نیز از این قبیل است. زبان و بیان «فیه ما فیه» و «مجالس سبعه» یکی است. هر دو با زبانی عارفانه، با دلایل، حکایات، آیات و احادیث و اقوال طالبان را به راه حق ارشاد می‌کند. اگر بخواهیم میان این دو متن فرقی جستجو کنیم، باید گفت که «فیه ما فیه» عاشقان درویشان را خطاب کرده و نشئۀ معارف در او غالب است؛ اما «مجالس سبعه» در محضر خلق ایراد شده و بنابراین موعظه‌آمیز از کار درآمده است؛ لیکن در هر دو کتاب نشئۀ مولانا نمایان است. وجهۀ عارفانۀ مواعظ «فیه ما فیه» این ظن را تقویت می‌کند که «مجالس سبعه» از آثار ابتدایی مولانا جلال‌الدین است.

مولانا جلال‌الدین از ابتدا به طریقه و سیرت پدرش مولانا بهاء‌الدین ولد، به درس گفتن و موعظه کردن و ریاضت مشغول بود. احتمالاً «مجالس سبعه» پیش از دیدار مولانا و شمس تنظیم شده است، چراکه مولانا پس از دیدار شمس کمتر به درس و وعظ می‌پرداخت و به اشارت او به سماع می‌پرداخت: «... بنا به اشارات ایشان امتثال فرمودند و در سماع درآمده، آنچه اشارت فرموده بودند در حالت سماع مشاهده کرده، به معاینه دیدند و تا آخر عمر بر آن سیاق عمل کردند و آن را از طریق و آئین ساختند».

چنان‌که از گزارش‌های معدود دربارۀ مجلس‌گویی مولانا برمی‌آید، مجالس معمولاً با قرائت قرآن «حفاظ شیرین الفاظ» پیش از وعظ آغاز می‌شده‌اند. ساختار کلی مجالس چنین است که ابتدا با خطبه‌ای به زبان عربی آغاز می‌شود. موضوع خطبه مانند دیگر خطبه‌های آغاز کتب، سلام و درود بر بزرگان دین و سپاس خداوند است. پس از آن در برخی مجالس مناجاتی مسجع به زبان فارسی است. آغاز وعظ با بیان حدیثی است که تفسیر آن محور اصلی مجلس است. در پی تفسیر حدیث است که مولانا حکایت‌هایی مرتبط با موضوع را بیان می‌کند و اشعار، امثال و داستان‌هایی پندآموز را شاهد می‌آورد. در بعضی مجالس حکایت‌ها طولانی و متعددند، مانند حکایت بر صیصا در مجلس اول؛ و گاه مختصرند؛ لذا مجالس هفت‌گانۀ کتاب هم‌انداز نیستند و مجلس نخست طولانی‌ترین و مجلس ششم کوتاه‌ترین مجلس کتاب است. در ضمن تفسیر احادیث، گاه مولانا به تفسیر آیه‌هایی از قرآن نیز می‌پردازد که مفصل‌ترین آنها تفسیر «بسم‌الله الرحمن الرحیم» در مجلس نخست است.

قدیمی‌ترین نسخه‌ای که تاکنون از «مجالس سبعه» به دست آمده، نسخۀ شمارۀ 79 موزۀ مولانا در قونیه است. این نسخه حاوی مجموعۀ هفت رساله از آثار مولانا و مرتبطان او است، به این ترتیب: معارف بها ولد (پدر مولانا)، فیه ما فیه، مکتوبات مولانا جلال‌الدین، مجالس سبعه، معارف برهان‌الدین ترمذی، مقالات شمس. «مجالس سبعه» رسالۀ چهارم این مجموعه است و از پشت برگ 89 آغاز و به روی برگ 107 ختم می‌شود. تاریخ تحریر این نسخه سال 753 هجری قمری است که در انتهای «مجالس سبعه» ذکر شده است. به این ترتیب کتابت نسخه با وفات مولانا 79 سال فاصله دارد.

در چاپ این متن «مجالس سبعه» مطابق با این نسخه پیاده شده و با رسم‌الخط امروزین ویرایش شده است. اشعاری که در متن کتاب آمده تا حد مقدور ردیابی شده‌اند و تفاوت آنها با صورت ضبط شده در منابع چاپی در پانویس صفحات ذکر شده است.

فهرست مطالب کتاب:

مختصری دربارۀ مجالس سبعه

چاپ حاضر مجالس سبعه

[المجلس اول]

المجلس الثانی

من فوائده رزقنا الله من موائده

مناجات

رباعی:

المجلس الثالث

مناجات

حکایت

المجلس الرابع

مناجات

المجلس الخامس

من بیانه نوّرنا الله بنور عرفانه

مناجات

المجلس السادس

مناجات

المجلس السابع

فهرست منابع

فهرست آیات

فهرست احادیث

فهرست احادیث و اقوال

فهرست اعلام و اصطلاحات