معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

رساله‌های جوانمردی از جمله میراث‌های فرهنگ ملی ماست، گرچه در دورۀ معاصر تقریباً نشان جوانمردان که در آیین‌های پهلوانی و چند فرقۀ درویشی خلاصه شده بود، از میان رفت. چنان‌که از رساله‌های جوانمردان برمی‌آید، جوانمردی از پدیده‌های بزرگ و کم‌وبیش فراگیر اجتماعی و رساله‌های جوانمردان از مدارک باارزش تاریخ در ایران و تا حدی در همۀ سرزمین‌های اسلامی است. از سوی دیگر بخشی از تصوف ما با نام جوانمردی مشهور شده است. جوانمردی همچون شاخۀ سیاسی تصوف، نامی همگانی و در نتیجه نادرست برای شماری فرقه، از فرقه‌های صوفیانه تا قلندرانه و رندانه شده است که گاه فقط همانندی ظاهری دارند و برخی حتی این همانندی را هم ندارند. این کاربرد سابقه ندارد و در گذشته جوانمردی فقط برای فرقه‌ای صوفیانه و ویژۀ اهل حرفه به کار می‌رفته است.

از آنجا که کوشش برای مهار اهل حرفه ذاتی تاریخ ایران و بلکه جهان، در همۀ نتایج دوره‌هاست، نویسنده در این کتاب کوشیده نشان دهد که رساله‌های جوانمردان از جمله نتایج و دنبالۀ آن سیاستی در تاریخ ایران است که پس از دورۀ اشکانی و با رشد شهرنشینی و صنعت‌گرایی می‌خواسته است نیروی کار و اهل حرفۀ شهری در ایران از دید و فرمان و دایرۀ حکومت بیرون نرود و سر خویش نگیرد. این کوشش به شکل دیگری و نه به شکل جوانمردی، در دورۀ ساسانی هم صورت گرفته بود.

همۀ نشانه‌ها در رساله‌های جوانمردان با توجه به اینکه هدف آنها جذب اهل حرفه است، ما را به این نتیجه می‌رساند که وضعیت اهل حرفه از دوره‌ای بررسی شود که مقدمۀ تاریخ ایران در دورۀ اسلامی است؛ به‌ویژه که این دوره، یعنی دورۀ ساسانی، پدر واقعی دورۀ اسلامی است و از این لحاظ تفاوتی میان این دو نیست. می‌توان گفت که با تحول ایران از دورۀ ساسانی به اسلامی، فقط نام خدا، کتاب، پیامبر و دین عوض شد و احکام ساسانی در خصوص کار و وظایف اهل حرفه تقریباً دست‌نخورده ماند. این احکام را کمتر به زبان عربی می‌نوشتند و پس از پدیدآمدن آرامش، بیشتر آنها را به فارسی می‌نوشتند؛ زیرا تغییر دین چندان تغییری در بافت اجتماعی پدید نیاورد و نظام قبیله‌ای و زندگی مبتنی بر غارت و نظام طبقاتی پیشرفته‌ای در بازمانده جاها ادامه یافت. در ایران بود که به دنبال دورۀ ساسانی و با ادامۀ رشد شهرها، به عصر زرین تمدن اسلامی رسیدیم.

مسئلۀ مهم دربارۀ رساله‌های جوانمردان، چگونگی خوانش و گزارش درست آنها از آغاز انتشار در دورۀ معاصر تاکنون است. بیشتر مصححان و شارحان از سویی تفسیرها را به جانب تصوف، اخلاق و اندیشه‌های آرمان‌خواهانه کشانده‌اند و با آمیختن اندیشه‌های صوفیانه و عارفانه با هرچه در تاریخ ما عیاری، جوانمردی و فتوت نام گرفته، درست مانند خود رساله‌ها، ما را از فهم درست و نقش تاریخی عیاری و جوانمردی و به‌ویژه نهضت و رساله‌های جوانمردی محروم کرده‌اند. در این کتاب دربارۀ فرقه‌های جوانمردی گوناگونی صحبت شده که نویسنده هدف خود را اینگونه بیان می‌دارد: «1. اگر به بسیاری از فرقه‌ها می‌پردازم برای آن نیست که همۀ فرقه‌ها را از یک جنس می‌شمارم، بلکه به این سبب است که رابطۀ آنها را با جوانمردی و تصوف روشن کنم؛ 2. تناسب را رعایت نکرده‌ام؛ چراکه در پی فراهم آوردن گزارشی همه‌جانبه از همۀ جوانمردان نیستم. هدف من نشان دادن نقش تاریخی آنان است به صورت کلی و دربارۀ برخی از آنها لازم بود که نکات ویژه‌ای گفته آید که چنان کرده‌ام».

در پایان کتاب متن تصحیح شدۀ دو رسالۀ جوانمردی آورده شده تا خواننده نسبت به مطالب کتاب، آشنایی عینی‌تری پیدا کند.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

درآمد

کار و فن در دورۀ ساسانی

ارزش کار و فن در دورۀ ساسانی

اهل حرفه در دورۀ اسلامی

ارزش حرفه و فن در دورۀ اسلامی

از بتوارگی کالا تا بندگی تولیدکننده

فرقه‌های صوفیانه

عیاران

دوگونه تصوف

جوانمردی یا اهل فتوت

از صوفیان تا جوانمردان

حروفیان

درویشان

درویشان عجم

قلندران

خاکساران

سربداران

فرقه‌های دیگر

انواع رساله‌ها

ویژگی‌های رساله‌های جوانمردی

کارکرد رساله‌های جوانمردی

رساله‌های نظری

فتوت‌نامۀ امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب

رساله‌هایی با چند کارکرد

رساله‌های اهل حرفه

کسب‌نامۀ نعلین دوزان

گزارشی کوتاه

رساله‌های دهقانی

یک رسالۀ دهقانی

قلندرنامه‌ها

بازیافت

پیوست:

رسالۀ ناقص کفش‌دوزان، نسخۀ دانشگاه اوپسالا

چند فتوت‌نامه