معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

تحولات علمی و فرهنگی و تغییرات سیاسی و اجتماعی در نیمه غربی نظام جهانی قرن هجده و نوزده میلادی، بسیار سریع به لایه‌های مختلف زندگی و جامعه مشرق‌زمین و به‌ویژه ایران راه یافت. اگرچه تأثیرگذاری‌اش به سرعت ورودش نبود. برخی مسائل مهم داخلی و شماری از گرفتاری‌های خارجی از زمان پادشاهی دومی شاه قاجاری زمینه‌ساز آشنایی اولیه و البته خام، با آن تحولات و تغییرات شد و بروز و ظهور آن را کم‌کم در قالب اعزام محصل به فرنگ، تولید روزنامه و ساخت مدارس در سطحی بالاتر، اندیشه‌ها و افکار نوگرایانه و ترقی‌خواهان می‌توان دید. از این میان روزنامه‌ها که شکل، فرم و قالب و محتوای متفاوتی داشتند و خاستگاه تولید آنها نیز به انواعی تقسیم می‌شد که ساده‌ترین آن، تولید داخل یا خارج بود، پرحجم‌ترین و پربسامدترین نمونه از این قالب‌ها بود که به‌ویژه با عنوان‌های خبر و اطلاع‌رسانی یا تبیین و تحلیل، به‌ویژه در موضوع افکار و اندیشه‌ها مجال و فرصت بیشتری را از نیمۀ دوم پادشاهی ناصرالدین شاه پیدا نمودند. روزنامه‌های داخلی و به‌ویژه خارجی اخبار، گزارش‌ها و تحلیل‌های متعددی از موضوعاتی داشتند که برآیند آنها، عمومی‌سازی و گفتمان‌سازی «ترقی‌خواهی» بود.

این کتاب در پی آن است تا به مسئلۀ ترقی‌خواهی از نگاه روزنامۀ اختر بپردازد. تجدد، نوسازی و ترقی‌خواهی مقوله‌هایی هستند که گاهی به یک معنا تجلی می‌کنند و زمانی نیز با ملاحظاتی از یکدیگر تفکیک می‌شوند. دورۀ مورد مطالعه، فهم از تجدد، نوسازی و ترقی‌خواهی را برای مخاطبش در یک معنا ترسیم و ارائه می‌کرد. این دوره مقطعی تأثیرگذار در تاریخ ایران است؛ تحولات بین‌المللی و شرایط ایران، لزوم تغییر در شرایط موجود را اجتناب‌ناپذیر کرده بود، در چنین فرآیندی افرادی از طیف‌های مختلف پیگیر امری ترقی ایران شدند. روزنامه یکی از ابزاری بود که نشردهندۀ افکار ترقی‌خواهانه بود.

روزنامۀ اختر نخستین روزنامۀ برون‌مرزی ایرانی بود که به سبک جدید انتشار می‌یافت. ترویج افکار جدید و نقد وضعیت موجود به همراه ارائۀ راهکار برای تغییر و ترقی ایران از ویژگی‌های اختر است. مفاهیمی همانند قانون، استقامت، آزادی به‌ویژه با تأکید بر آزادی بیان و مطبوعات، مساوات و برابری، غیرت و توانگری از مهم‌ترین مفاهیمی بودند که تبیین‌کنندۀ ویژگی‌های فکری اختر و نویسندگان آن بود. گردانندگان اختر مشکل عقب‌ماندگی را در عوامل داخلی جستجو می‌کردند؛ بنابراین طرح چنین مفاهیمی برای تقویت مشارکت عمومی در راستای کاستن از خودکامگی ضروری به نظر می‌رسد. در این کتاب تلاش شده تا در چهار فصل به ترقی و ترقی‌خواهی از نگاه اختر پرداخته شود. در فصل نخست به شرایط ایران، روزنامه‌نگاری و اندیشه ترقی به صورت مختصر و برای آماده نمودن ذهن خواننده اقدام شده است. فصل دوم، سوم و چهارم به ترتیب ترقی‌خواهی اختر در مؤلفه‌های اجتماع، سیاسی و اقتصادی را بررسی کرده‌اند.

از آنجا که روزنامۀ اختر نزدیک‌ترین منبع مطبوعاتی به دوره‌های اصلاحات در عصر ناصری است و این دوره اوج تعامل با دنیای مترقی است، پرسشگری از وضع موجود آشکارکنندۀ وضعیت فعلی و آرمان‌های مطرح‌شده در ذهن ایرانی جستجوگری است که به دنبال پاسخی برای عقب‌ماندگی است.

فهرست مطالب کتاب:

یادداشت

پیش‌گفتار

فصل اول: زمانۀ ایران و اختر در قرن نوزدهم میلادی

فصل دوم: ترقی‌خواهی اختر در حوزه اجتماعی

فصل سوم: اختر و نوسازی سیاسی

فصل چهارم: ترقی‌خواهی اقتصادی در اختر

پیوست‌ها

منابع و مآخذ