معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

روزگاری در بخشی از کرۀ زمین قومی به نام «آریا» زندگی می‌کردند. در مورد محل سکونت اولیۀ این قوم چند نظریه وجود دارد. بعضی از صاحب‌نظران محل زندگی اولیۀ آنها را آسیای میانه، بعضی سواحل رود دانوب و بعضی شبه جزیرۀ اسکاندیناوی می‌دانند. بر طبق متون کهن و اسطوره‌های ایرانی، به دلیل تغییر شرایط آب و هوایی محل سکونت، این افراد مجبور به مهاجرت شدند. گروهی از اینها به شبه جزیرۀ هند، گروهی به بخشی از اروپا و گروهی به سرزمین پهناور ایران قدیم که امروزه از آن به ایران بزرگ یاد می‌شود، کوچ کردند. ایران بزرگ شامل بخش وسیعی از خاورمیانه و خاورنزدیک امروزی بوده است. مهاجرت این اقوام به تدریج و در طول سالیان دراز انجام شده است.

به طور کلی فرهنگ اقوام بنا به دلایلی، از جمله تاخت‌وتاز اقوام بیگانه به سرزمین‌شان، شرایط اقتصادی، اجتماعی ـ سیاسی و تأثیرپذیری از فرهنگ ساکنان کشورهای همسایه دستخوش تغییراتی می‌شود. افزون بر این عوامل، قومی که مهاجرت می‌کند، فرهنگ ساکنان بومی سرزمین جدید نیز خواه ناخواه فرهنگش را تحت تأثیر قرار می‌دهد. این اتفاق در مورد قوم آریا نیز واقع شد.

بررسی تطبیقی پاره‌ای از جنبه‌های فرهنگی، از جمله زبان و بعضی از آداب و رسوم و اسطوره‌های مردمان ساکن در سرزمین‌های ذکرشده شباهت‌هایی را نشان می‌دهد. ردیابی این شباهت‌ها تا دوران گذشته دلالت بر این دارد که سرچشمۀ این وجوه اشتراک یکی است و این خود مهر تأییدی است بر اینکه این قوم روزگاری کنار هم و یک جا زندگی می‌کرده‌اند.

نگارنده در مقالاتی از این کتاب که به باورها و آداب و رسوم و اسطوره‌های مردم ایران امروزی مربوط می‌شود، به بررسی ریشۀ آنها پرداخته و در حد امکان، سیر تحول این آداب و رسوم و باورها و اسطوره‌ها را از دوران بسیار کهن آریایی تا امروز ردیابی کرده است. همچنین اگر شباهت‌هایی امروزه بین این آداب و رسوم با سرزمین‌های دیگر یافته، آنها را ذکر کرده است.

در اولین مقالۀ این کتاب ابتدا مراسم نوروزبه اختصار بررسی شده و سپس با نگاهی به کهن‌تر به ریشه‌یابی یکی از مهم‌ترین ارکان آن، یعنی سفرۀ هفت‌سین و ارتباط آن با «امشاسپندان» یا «هفت‌سین جاوید» پرداخته شده است.

مقالۀ دوم دربارۀ بررسی سیر اسطوره‌ها یا به عبارت دیگر باورهای کهن مربوط به خرداد و امرداد است. این بررسی با متن‌های اوستایی آغاز، سپس در متن‌های پهلوی و پس از آن در فارسی امروز پیگیری شده است. در پایان نیز اسطوره‌های مربوط به خرداد و امرداد در متون سامی آمده است.

در نوشتار «باورهایی دربارۀ رستنی‌ها در ایران‌زمین» ابتدا به طور کلی به دیدگاه‌های انسان‌های کهن نسبت به عناصر طبیعت، یعنی دوران موسوم به طبیعت‌پرستی و جاندارپنداری پرداخته شده و سپس درختان اسطوره‌ای در متون کهن ایرانی و تحولاتی که به مرور زمان در مورد باورهای ایرانیان از آن پس تا به امروز نسبت به رستنی‌ها روی داده است، بررسی شده است.

در مقالۀ «نقش آجیل‌ها در مراسم سنتی ایران» به طور کلی دربارۀ نقش آجیل‌ها در رسم‌ها و آئین‌های ملی و مذهبی ایرانی مطالبی ارائه شده است. سپس شرح مراسم اجرای نذر «آجیل مشکل‌گشا» به تفصیل آمده است. بعد از آن باورهای مربوط به مشکل‌گشا در ایران و هند مقایسه شده است. نکاتی پیرامون نخودچی، که رکن اصلی مشکل‌گشاست و همچنین نخود پایان‌بخش این نوشتار است.

یکی از باورهای رایج میان مردم، اعتقاد داشتن به «چشم بد» یا «چشم رخم» است. در نوشتاری دیگر از این کتاب، ابتدا به تعریف این باور پرداخته شده و سپس پیشینۀ آن در متون کهن ایرانی و بعد در قرآن کریم و نهج البلاغه و دنبالۀ آن تا جامعۀ امروز پیگیری شده است. این نوشتار پس از بررسی روش‌های متداول دفع چشم‌زخم، به آداب دفع آن در منطقه‌ای در شمال ایران می‌پردازد. سپس شرح کوتاهی دربارۀ اعتقاد به چشم‌زخم نزد مردم دو کشور دیگر است و به دنبال آن ردپای «چشم بد» در متون فارسی و اشعار شعرای ایران می‌آید. بخش پایانی چکیده‌ای از یک پژوهش در مورد باور این باور نزد مردم تهران است.

بررسی وضع خانواده، ازدواج و موقعیت زنان از دوران بسیار کهن تا زمان سلطۀ اعراب، تا حدی از طریق مطالعۀ متون اوستایی و پهلوی که در دست می‌باشند و نیز شاهنامۀ فردوسی و کتاب‌های تاریخ‌نویسان ایرانی و غیرایرانی امکان‌پذیر می‌باشد. در نوشتار «خانواده در ایران قبل از اسلام» به بررسی وضعیت خانواده از دوران زندگی زردشت و تعالیم او تا سقوط ساسانیان پرداخته شده است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

نوروز و نگاهی کهن به سفره هفت‌سین

خرداد و امرداد در گذر زمان

اساطیر ارمنی

باورهایی دربارۀ رستنی‌ها در ایران‌زمین

نقش آجیل‌ها در مراسم سنتی ایران

اعتقاد به «چشم بد» از دوران باستان تا امروز

خانواده در ایران قبل از اسلام

مانی و آئین او

یزیدی‌ها