معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

مرزبان‌نامه، کتابی تعلیمی و تمثیلی است که بیشتر داستان‌های آن، از زبان جانواران بیان شده است. مشهور است که مرزبان‌نامه را اسپهبد مرزبان بن رستم بن شروین، از ملوک آل‌باوند، در اواخر قرن چهارم، به زبان طبری نوشته بود؛ اما برخی معتقد‌اند که ملطیوی، برخلاف سعدالدین وراوینی، به این که اصل کتاب به طبری یا پهلوی بوده، اشاره نکرده است؛ پس نمی‌توان گفت که این کتاب، به زبان طبری نوشته شده؛ بلکه اصل کتاب، مربوط به طبرستان و نویسنده‌ای طبری است که به فارسی کهن نزدیک به پهلوی اشکانی بوده است.

قدیم‌ترین جایی که از این کتاب یاده شده، قابوس‌نامۀ عنصرالمعالی کیکاووس، تألیف سال 475 هـ.ق است. او در ذکر «تخمه و تیرۀ» فرزندش می‌گوید: «جدۀ تو، مادرم ملک‌زاده مرزبان بن رستم بن شروین‌دخت بوده که مصنف کتاب مرزبان‌نامه بود».

این کتاب، در حدود دو قرن بعد از تألیف در اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم، دو بار از طبری، به پارسی مزین و مصنوع ترجمه شد. نخست، به وسیلۀ محمد بن غازی ملطیوی و دیگر بار، به دست سعدالدین وراوینی.

اصل طبری مرزبان‌نامه، از بین رفته است. وجود کتاب‌هایی به زبان‌های محلی آن عصر، گواهی است بر اینکه زبان دری یا فارسی، وضعی را که در سده‌های بعد به دست آورد ـ و بر اثر برتری سیاسی سامانیان و عوامل تاریخی دیگر، در نبرد زندگی بر دیگر لهجه‌های ایرانی، فایق آمده، زبان عمومی و رسمی شد ـ نداشته است.

ماجرای نوشتن کتاب، با نظر به باب اول مرزبان‌نامۀ وراوینی چنین است: پدر مرزبان، پنج پسر داشت. پس از مرگ پدر، پسر بزرگ، جانشین پدر گردید؛ ولی بعد از مدتی، حسادت و اختلاف برادران دیگر در طلب پادشاهی، موجب شد مرزبان که از همه فاضل‌تر بود و نمی‌خواست در این اختلاف‌ها شرکت کند، تصمیم به سفر گیرد. جمعی از بزرگان، از او درخواست کردند چون قصر سفر دارد، کتابی بنویسد که در دنیا و آخرت، از مطالب آن استفاده کنند. مرزبان، پذیرش خواستۀ آنها را به اذن و فرمان شاه موکول گردانید. شاه، پس از مشورت با وزیر خود و اعلام موافقت وزیر با رفتن ملک‌زاده و مخالف او با نوشتن چنین کتابی، سرانجام پیشنهاد وزیر را می‌پذیرد که کتاب، در حضور وزیر نوشته شود تا مورد بررسی او قرار گیرد. فردای آن روز، ملک‌زاده مرزبان، در جلسه‌ای با حضور شاه و بزرگان، از کار خود سخن می‌گوید و ضمن اشاره به بی‌عدالتی گماشتگان شاه، او را نصیحت می‌کند و حین پاسخ به شبهات وزیر، با بیان داستان‌هایی، نیت نیک خود را ابراز می‌دارد و نوشتن کتاب را آغاز می‌کند.

چند سال پس از ملطیوی، سعدالدین وراوینی، بی‌آنکه از تألیف روضۀ‌العقول خبر داشته باشد، ترجمه و تهذیب مرزبان‌نامه را به نگارش درآورد. او همان‌گونه که خود در مقدمۀ مرزبان‌نامه اشاره کرده است، از جوانی تا زمان تحریر مرزبان‌نامه، یعنی در ایام کهولتش، مشغول کارهای ادبی و جلوه‌دادن کتاب‌های حکایت بر اهل بصیرت بوده است. کتاب‌هایی همچون کلیله، سندبادنامه، مقامۀ حمیدی، عتبۀ کتبه و ... .

از زندگی وراوینی، اطلاع زیادی در دست نیست و تاریخ دقیق تهذیب مرزبان‌نامه هم معلوم نمی‌باشد؛ ولی «مسلماً بین سال‌های 607 ـ622 اتفاق افتاده است؛ زیرا او در آخرین باب از کتاب خود نام «پادشاه بنی آدم اتابک اعظم، مظفر‌الدنیا و الدین، ازبک بن محمد بن ایلدُگُز «و وزیر او «خواجۀ جهان، ربیب‌الدنیا والدین، معین‌الاسلام والمسلین، ابوالقاسم هارون بن علی» را آورده است و چون اتابک ازبک از 607 تا 622 سلطنت کرده، پس تاریخ ترجمۀ مرزبان‌نامه، در همین سنین بوده است و از آنکه وراوینی، بنابر تصریح خود، هنگام تهذیب مرزبان‌نامه در «ایام البیض کهولت» بود، بنابرانی، باید ولادت او، در اواسط قرن ششم اتفاق افتاده باشد.

وراوینی، پس از پایان باب نهم، در ذیل‌الکتاب، با برتر دانستن کتاب خود از کلیله و دمنه، خصایص ویژۀ کتاب خود را چنین برشمرده است: «اول آنکه، از شوارد الفاظ و بوارد تازی‌های نامستعمل «کما تمُجُّهُ السَّمعُ و تأباهُ النَّفسُ» در او هیچ نتوان یافت. دوم آنکه، از امثال و شواهد اشعار تازی و پارسی که دیگران در کتب ایراد کرده‌اند، چنان محترز بوده که دامن سخن، به ثفل خاییده و مکیدۀ ایشان باز نیفتاد و الا علی سبیل الندرت، به گل‌های بوییده و دست‌مالیدۀ دیگران، اشتمام نکرده. سیم، یک موضوع را به عینه، در مواضع بسیار گفته‌ام و به وصف‌های گوناگون، جلوه‌گری چنان کرده که هیچ کلیمه‌ای ـ الا ماشاءالله ـ از سوابق کلمات، مکرر نگشته، و دیگر خاصیت‌های جزوی که بالغ‌نظران باریک‌بین را به وقت مطالعه، از دقایق آن معلوم شود».

ویژگی‌های سبکی، بلاغی و دستوری مرزبان‌نامه عبارتند از: 1. استناد به آیات و احادیث و سخنان بزرگان؛ 2. استفاده از اشعار عربی و فارسی؛ 3. استفاده از مثل‌های فارسی و عربی؛ 4. به کار بردن کلمات و ترکیبات و جملات عربی؛ 5. نکته‌های بلاغی مانند (کنایه، تشبیه، استعاره، سجع، تضاد، تضمین مزدوج، مراعات‌ نظیر، تلمیح)؛ 6. ویژگی‌های دستوری مانند (حذف فعل به قرینه، حذف شناسۀ فعل به قرینه، به کاربردن وجه مصدری، به کار بردن «ی» ماضی استمراری، به کار بردن جمع‌های مکسر عربی).

نسخه‌های مورد استفاده عبارتند از:

1. نسخۀ الف: متن اصلی این تصحیح، براساس نسخه‌ای است که در 22 شوال سال 742 هـ.ق محسن بن محمد بن محمد بن محمود ابی‌العباس الیزدی، در 218 برگ 15 سطری، به خط نسخ، کتابت کرده است. این نسخه را مجتبی مینوی، برای دانشگاه تهران عکس‌برداری نموده که میکروفیلم آن، در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران به شمارۀ 153 نگه‌داری می‌شود و اصل آن در کتابخانۀ اونیورسیته در استانبول ترکیه، به شمارۀ 686 موجود است.

2. نسخۀ ب: این نسخه، متعلق به نیمۀ جمادی‌الآخر سال 745 در 134 برگ 21 سطری است که به شمارۀ 13208 در کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی نجفی در قم نگه‌داری می‌شود. خط آن، نستعلیق است و در مورادی افتادگی‌هایی دارد؛ از جمله در آغاز کتاب، مقدمه، جز پنج سطر آخر، افتاده است و کتاب با فهرست باب‌های آغاز می‌گردد.

3. نسخۀ ج: این نسخه، کتابت شده به سال 762 و در 127 برگ 21 سطری و به خط نسخ است و متعلق به موزۀ بریتانیا به شمارۀ 6476 می‌باشد. میکروفیلم آن، در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، به شمارۀ 713 موجود است. این نسخه اساس کار محمد قزوینی در تصحیح مرزبان‌نامه بوده است.

4. نسخۀ د: این نسخه، متعلق به سال 907 و دارای 193 برگ 16 سطری با خط نستعلیق بسیار زیبا است که در استانبول، کتابخانۀ موزۀ طوپقپو‌سرای به شمارۀ 1664.H نگه‌داری می‌شود.

فهرست مطالب کتاب:

فهرست مقدمه

پیش‌سخن

اولین نویسندۀ مرزبان‌نامه

روضۀ‌العقول ملطیوی

مرزبان‌نامۀ و رواینی

ترجمۀ مرزبان‌نامه به عربی

ترجمۀ مرزبان‌نامه به انگلیسی

ترجمۀ مرزبان‌نامه به ترکی

ویژگی‌های سبکی، بلاغی و دستوری مرزبان‌نامه

نسخه‌های مورد استفاده

نسخه‌های مورد استفادۀ قزوینی و روشن

ویژگی‌های نسخۀ اساس

تصاویر آغاز و انجام نسخه‌ها

یادداشت‌های مقدمه

فهرست مطالب متن:

مقدمۀ وراوینی

فهرست‌الابواب

باب اول: در بیان تعریف کتاب و ذکر واضع و بیان اسباب وضع آن

باب دوم: در داستان ملک نیک‌بخت و وصایایی که به وقت وفات فرزاندان را فرمود

باب سوم: در داستان ملک اردشیر و دانای مهران‌به

باب چهارم: در داستان دیو گاوپای و دانای نیک‌دین

باب ششم: در داستان زیرک و زروی

باب هفتم: در داستان پیل و شیر

باب هشتم: در داستان اشتر و شیرپارسا

باب نهم: در داستان عقاب و آزادچهر و ایرا

نسخه بدل‌ها

توضیحات

فهرست‌ها