معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

هدف از تاریخ ادبیات زبان عربی، تاریخ زبان مردمانی است که دانش‌ها و ادبیات و دگرگونی‌ آنها را در روند روزگاران در برمی‌گیرد، یا مقصود ما از تاریخ ادبیات، تاریخ دستآورد خردهای مردم هر روزگار و فراوردۀ سرشت و ذوق خدادادی آنان است. مهم‌ترین هدف‌ها از نگارش کتاب تاریخ ادبیات اینها است: نشان دادن جایگاه تازیان در میان دیگر ملت‌های پیشرفته از دید پیشرفتگی اجتماعی و عقلی. تاریخ دگرگونه‌پذیری خردها و قریحه‌های تازیان و اثرگذاری انقلاب‌های سیاسی و روی ادبیات آنان در هر دولتی و در هر روزگاری. تاریخ هر دانشی در روند روزگاران، از آغاز پیدایش و رویش تا پرورش و بالش و آن‌گاه چند رشته‌شدن و سپری گشتن آن در گذر سده‌ها. شرح حال دانشمندان و ادیبان همراه با مآخذی که دسترسی به آنها برای پژوهندگان آسان باشد. شرح موضوع‌های کتاب‌هایی که در زبان عربی پدید آمده و چگونگی سرگرفتن برخی از آنها از برخی دیگر و یادگرد ویژگی‌های آن کتاب‌ها و راه و روش بهره‌برداری از آنها. در این کتاب از میان این کتاب‌ها تنها به کتاب‌هایی نگرش بوده که بر جای مانده است و می‌توان به آنها دست یافت. اگر کتابی از آنها به چاپ رسیده جایگاه چاپ و سال آن یادآوری شده و اگر چاپ نشده به کتابخانه‌های بزرگی رهنمود داده شده که در آنها یافت می‌شود ـ مانند کتابخانه‌های بین‌المللی اروپا، کتابخانۀ سلطنتی برلین، کتابخانۀ موزۀ بریتانیا در لندن، کتابخانۀ ملی فرانسه، کتابخانه‌های بین‌المللی وین، گوته، آکسفورد، منشن آلمان، لیدن، دارالکتب المصریه در قاهره، کتابخانه‌های ایاصوفیا، کپرلی، بایزید و دیگر کتابخانه‌های آستانه ـ تا اگر کسی بخواهد از نسخه‌ای خطی آگاهی بیابد، آن را در فهرست‌های آن کتابخانه‌ها جستجو کند.

بزرگ‌ترین هدف این کتاب آن است که افزون بر بهره‌برداری نظری بتوان از آن بهره‌برداری عملی کرد؛ به گونه‌ای که شناخت کتاب‌های موجود و جایگاه‌ آنها برای خوانندگان آسان باشد و موضوع هر یک از آن کتاب‌ها و ارزش آن نسبت به کتاب‌های همانندش به سادگی دریافت شود. این کتاب دائرۀ‌المعارفی را می‌ماند که تاریخ خردها و قریحه‌های ملت‌های عربی و شرح حال دانشمندان و ادیبان و شاعران و بزرگ مردان هم عصر آنان را بیان می‌نماید و تألیف‌های عربی و موضوع‌های گوناگون آنها را توصیف می‌کند.

در پایان این کتاب فهرستی الفبائی برای نام کسان و مطالب کتاب به آن پیوست شده است تا فرهنگی برای دانش و دانشمندان، ادب و ادیبان، شعر و شاعران گردد و تصنیف‌ها و منظورمه‌های ارزنده‌ای را که قریحه‌های آنان سرزده، به نمایش گذارد و جایگاه چاپ آن اثرها یا جایگاه نسخه‌های خطی آنها را نمایان سازد.

این دفتر، تاریخ ادبیات زبان عربی را در عصر جاهلی، صدر اسلام و اموی ـ یعنی از آغاز عصر جاهلی تا سال 132 هـ دربردارد. این کتاب با پیشگفتارهائی زمینه‌سازانه آغاز شده است تا فهمیده شود: مقصود از ادبیات چیست؟ پیشتازترین ملت‌ها در دانش کیان‌اند؟ بن‌مایه‌ها و خاستگاه‌های ادبیات عربی چیست؟

برای نمونه ادبیات زبان یونانی پیش کشیده شده سپس به ادبیات عرب پیش از اسلام روی آورده شده و آن را به جاهلیت کهن نخست و جاهیلت دوم ـ در دو سدۀ پیش از هجرت ـ بخش شده است و فصلی در فرق میان زبان جاهلیت نخست و جاهلیت دوم آورده شده و از اندازۀ پیشرفت خرد تازیان و جایگاه زن در روزگار جاهلی سخن گفته شده آنگاه به ادبیات جاهلی رسیده و آن را به بخش‌های زیر بخش‌بندی کرده است: 1. ادبیات عربی: این بخش، زبان، لغت، شعر، خطابه، مثل‌ها، نژاد‌شناسی، انجمن‌های ادبی، خبرها و گزارش‌ها و مانند آنها را دربر می‌گیرند. 2. دانش‌های طبیعی: این بخش دانش پزشکی، دام‌پزشکی، اسب‌شناسی و شناخت وزیدنگاه بادها (هواشناسی) را دربر می‌گیرد. 3. دانش‌های ریاضی: این بخش، ستاره‌شناسی، اساطیر‌شناسی و گاه‌شناسی را دربر می‌گیرد. 4. ماوراء الطبیعه (متافیزیک): این بخش پیشگویی، عیافه (فال گرفتن از روی نام و آوازمرغان) قیافه‌‌شناسی، تعبیر خواب، زجر(فالگویی از روی پریدن مرغان) و مانند آنها را دربر می‌گیرد.

سخن در هر دانشی جداگانه در پیش گرفته شده است. از دانش زبان عربی پیش از اسلام اغاز شده، از واژه‌های غیر عربی‌ای که در آن راه یافته شده سخن گفته شده است، از چگونگی زبان و شاخه‌های آن در هنگام پیدایش اسلام سخن آورده شده، از ویژگی‌هایی که زبان عربی را از زبان‌های دیگر جدا می‌سازد یاد شده سپس به مثل‌ها و گونه‌های آن و دفترهایی که در این زمینه گردآوری شده پرداخته شده است و به شعر که مهم‌ترین شاخۀ ادبیات است روی آورده شده و در آن به پژوهش پرداخته شده و سخن به آنجا رسیده که: ایا نزد تازیان شعر تمثیلی (نمایشی) یافت می‌شود یا نه؟ چگونه تازیان به سرودن شعر آغاز کردند؟ وزن شعر در اصل نزد آنان چه بوده است؟ انگیزه‌های نهضت شعر در روزگار جاهلی کدام است؟ از دید نگارنده مهم‌ترین انگیزه، استقلال یافتن تازیان حجاز از یمن، جنگ‌هایی است که میان آنان درگرفت.

سخن با یادکرد شاعران و نگرش به قبیله‌ها و سرزمین‌هایشان پی‌گرفته شده و تأثیر آن سرزمین‌ها در قریحه‌هایشان نمایان ساخته شده است. فصلی ویژۀ شعر جاهلی و احوال شاعران آن روزگار آورده شده است. برای آسان ساختن بررسی و دریافت شعرهای شاعران جاهلی، آنان بر پایۀ غرض‌های شعریشان به گروه‌های زیر بخش‌بندی شده است: صاحبان معلقات، شاعران فرمان‌روا، شاعران سوارکار، شاعران حکیم، شاعران عاشق پیشه، شاعران صعلوک، شاعران یهود، زنان شاعره، شاعران هجوپرداز، شاعران وصف‌کنندۀ اسب، شاعران موالی (برده) و شاعران دیگر. آن‌گاه از ویژگی‌های هر گروه و شاعران نامبردار و سرگذشت آنان یاد شده و از شعرهایشان نمونه داده شده و از مآخذی نام برده شده تا برای شناخت بیشتر آن شاعران به آنها مراجعه شود. سپس سخن با یادکرد دیگر دانش‌های روزگار جاهلیت پیش برده شده است.

سخن در عصر صدر اسلام با یادکرد دگرگونی‌هایی آغاز شده که اسلام در سرشت تازیان پدید آورده و از تأثیری سخن گفته شده که اسلام در ادبیات آنان به ویژه شعر و خطابه برجای گذاشته است، سپس فصلی در چگونگی برخورد پیامبر و خلفای راشدین با شعر و دانش‌های نوپدید در این عصر نگاشته شده و آنگاه فصلی دیگر دربارۀ تاریخ خط و نگارش نوشته شده است.

سخن در عصر اموی با ویژگی‌های آن و سیاست بنی‌امیه در جدای‌افکندن میان قبیله‌ها و برپاسازی حزب‌ها و تأثیر آنها در ادبیات عربی پیش کشیده شده و کار با دانش‌های شرعی همچون قرائت، تفسیر، حدیث و آماده‌سازی مکتب‌های بصره و کوفه آغاز شده است. پس از آن به دانش‌های زبانی همچون نحو، پیدایش حرکت‌های اعرابی، نقطه‌گذاری بر روی حرف‌ها، تاریخ و جغرافیا روی نهاده و از انگیزه‌های گسترش شعر و ویژگی‌های آن سخن آورده شده است. در این کتاب این عصر به سه دوره بخش شده است و شاعرانشان به شاعران سیاسی، شاعران غزل‌پرداز، شاعران عیاش و باده‌گسار و شاعران ادیب، بخش‌بندی شده و سخن دربارۀ شاعران و دانشمندان بزرگ و بلندآوازۀ این عصر پیش گرفته شده است. شاعران سیاسی به چند گروه تقسیم شده که مهم‌ترین آنها: هواداران بنی امیه، هواداران آل مهلب، هواداران علویان، خوارج و گروه‌های دیگر بودند.

سرگذشت شاعران هر گروه با نمونه‌هایی از شعرها و غرض‌های شعریشان آورده و یا یادکرد دیوان‌ها و مأخذ‌های گزارش‌های آنان همراه گردانیده است. این بخش با فصل‌هایی دربارۀ قریحه‌ها و شیطان‌های شعری شاعران و تلقین‌هایی که به آنان کرده‌اند، به سر رسیده است. در پایان از خطابه‌ها و خطیبان و انشاء سخن گفته شده و عصر اموی با آن پایان بخشیده شده است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار مترجم

پیش‌گفتار مؤلف

پیشینۀ تألیف در تاریخ ادبیات

پیش‌گفتارهایی زمینه‌سازانه

ادبیات زبان عربی پیش از اسلام

زبان عربی

ویژگی‌های زبان عربی

شعر در روزگار جاهلی

جنبش شعری در جاهلیت

ویژگی‌های شعر جاهلی

نامبردارترین شاعران جاهلی

شاعران فرمانروا

شاعران سوارکار

شاعران حکیم (چکامه‌سرایان فرزانه)

شاعران عاشق‌پیشه

شاعران صعلوک

شاعران یهودی

زنان شاعره

شاعران وصف‌کنندۀ اسب

شاعران بنده

دیگر شاعران جاهلی

مآخذی برای شاعران جاهلی

نژادهای تازیان در جاهلیت

خبرها یا تاریخ در جاهلیت

بازارها و انجمن‌های ادبی در جاهلیت

دانش‌های طبیعی

دانش‌های ریاضی

ماوراءالطبیعه (متافیزیک)

سرآغاز روزگار اسلامی از پیدایش اسلام تا سال 41 هـ

عصر اموی

دانش‌های شرعی

دانش‌های زبانی در عصر اموی

ادبیات جاهلی در عصر اموی

شاعران عصر اموی

ابر شاعران (فحول شعراء)

شاعران سیاسی در دورۀ دوم عصر اموی

یاران علویان یا هاشمیان

شاعران غزل‌سرای در عصر اموی

دیگر شاعران غزل‌سرای

دیگر شاعران عاشق‌پیشه

شاعران خوش‌گذران (عیاش) و می‌گسار

شاعران ادیب

دیگر شاعران دورۀ دوم

سخن پایانی

فشردۀ سخن