کتابچۀ اعداد نفوس اهالی دارالایمان قم؛ سرشماری جمعیت عهد ناصرالدین شاه (1285 ق) به انضمام کتابچههای سیاقی ـ دیوانی شهر قم (قرن 12 ـ 13ق)
خلاصه
احصائیههای نفوس و جمعیت از جمله مظاهر ترقی خواهی و گرایشهای تمدنی در اصلاح نظام مالیاتی عصر ناصری بوده است که با همت میرزا حسینخان سپهسالار و کوششهای میرزا محمدحسنخان اعتمادالسطلنه مورد توجه خاصی قرار گرفت.معرفی کتاب
برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.
مباحث مربوط به روند تاریخی جمعیت ایران به طور طبیعی در منابع شناختهشدۀ جغرافیای تاریخی وجود دارد؛ اما تا پیش از انتشار آثار مستشرقان و ایرانشناسان خارجی در قرن پانزدهم میلادی، صحبت از نفوس و جمعیت و آگاهی از طبقات بالادست و فرودست اجتماعی در منابع اقلیمشناسی تاریخی، کماهمیت و گاه اغراقآمیز بوده است و دریافت درستی از این مسأله بزرگ به ما عرضه نداشتهاند. آمار جمعیت شهر قم هم از این امور مستثنی نیست؛ بدین ترتیب که موضوعیت آن ابتدا در منابع جهانگردان عهد صفویه و سپس قاجاریه مورد توجه قرار گرفته است.
در دوره ناصرالدین شاه قاجار به واسطه اهمیت سیاستهای تمرکزگرایانه حکومت و به تبع جدی شدن مباحث مالیاتی در اداره کشور، مسأله برآورد جمعیت ممالک محروسه ایران نیز مورد توجه صاحب منصبان و رجل دولتی قرار گرفت. بنابراین به طور مشخص در زمان ناصری است که کتابچههای نفری و گزارشهای آماری جمعیت تدوین و سندنویسی شد؛ از جمله کتابچههای متعددی درباره شهر قم نوشته شده است که قدر مسلم رجوع به آنها اطلاعات ذی قیمتی را در اختیار پژوهشگران قرار میدهد. در دو سه دهه اخیر کتب و مقالاتی نیز راجع به تحلیل مباحث جمعیتشناسی تاریخی دوره قاجاریه تالیف و تدوین یافته است، اما درباره نفوس و جمعیت قم، «جان گرنی» از مورخین و استادان دانشگاه آکسفورد، مقالهای ارزشمند با عنوان «تاریخنگاری قم در دوره ناصری» تحقیق نموده است که البته به خاطر اشتباهخوانی که در سیاق نوشتههای آن صورت پذیرفته دارای نقایص جزئی است.
احصائیههای نفوس و جمعیت از جمله مظاهر ترقی خواهی و گرایشهای تمدنی در اصلاح نظام مالیاتی عصر ناصری بوده است که با همت میرزا حسینخان سپهسالار و کوششهای میرزا محمدحسنخان اعتمادالسطلنه مورد توجه خاصی قرار گرفت. عمدهترین این رصدهای جمعیتی تحت عنوان «مجموعه ناصری» که در موزه کاخ گلستان موجود است، تدوین و سندنویسی شده است که جلد اول آن مربوط به سرشماری شهر قم است و در این کتاب این سند مهم در بخش اول بازخوانی شده است. لذا پژوهشگران با مطالعه این کتابچۀ نفوس میتوانند افزایش و کاهش جمعیت شهری و روستایی، شناسایی محلات پرجمعیت، تعداد خانواری، اسامی و القاب پر کاربرد و همچنین رویکردهای مذهبی و شغلی مردم قم در دوره قاجار را مشاهده و بررسی بنمایند.
در بخش دوم کتاب، هشت کتابچۀ سیاقی ـ دیوانی شهر قم بازخوانی شده است که سه کتابچه نخست آن متعلق است به سالهای 1139 و 1147 و 1148 هجری قمری که همزمان با افول حکومت صفویه و روی کار آمدن نادرشاه افشار بوده است که شامل جمع و خرجهای آستان مقدس حضرت معصومه (س) هستند و از لحاظ اسناد مالی و دیوانی و اقلیمشناسی شهر قم و سایر مباحثی که از آنان یاد شد، اهمیت فراوانی دارند. از دیگر سوی این کتابچهها از جهت کاربرد برخی از اصطلاحات دیوانی ـ سیاقی وضعیت منحصر به فردی دارند.
در کتابچه سال 1139 ابتدا درآمد آستان مقدس را از مزارع و دکاکین موقوفه محاسبه و پس از آن مخارج روشنایی و مواجب تولیت و خدام را در محتوای خود جای داده است. در جمع و خرج سال 1147 نیز ابتدا درآمد و سپس مخارج آستان مطهره را بیان نموده است. البته ساختار سندشناسی این سند از سند مربوطه به سال 1139 ق. متفاوتتر بوده است. سند سال 1148 به لحاظ اصطلاحات دیوانی ـ سیاقی تنوع فراوانی دارد و جمع و خرجهای آستانه با جزئیات دقیقتری مطرح و سندنویسی شده است. این سه سند دیوانی که مربوط به اواخر دوره صفویه است بسیار منحصربه فرد هستند. بدین سبب که اسناد جمع و خرجهای سیاقیه این دوره در کتابخانهها و مراکز آرشیوی کشور اندک و کمیاباند. علاوه بر اسناد یاد شده، طومار تقسیم یک صد خروار غله برای پرداخت مستمری به خدام آستانه که در ارتباط با سال 1213 ق میباشد، نیز آمده است.
در ادامه آنها نیز سه سند فرد و صورتی از موقوفات و خالصهجات شهر قم در دوره قاجار آمده است که یکی از این اسناد در عهد محمدشاه قاجار و دو مجموعه دیگر مربوط به دوره حاکمیت ناصرالدین شاه قاجار است. مجموعه اول شامل موقوفات آستان حضرت معصومه (س) و سایر موقوفات شهر قم و خالصهجات دولتی است که قدیمیتر از دو مجموعه دوره ناصری و کاملتر از آنها تنظیم یافته است. در اصل این سه مجموعه با وجود شباهتها دارای تفاوتهایی نیز هستند. در پایان این بخش که به بازخوانی آن همت شده، مربوط به املاک ابتیاعی «حاجی میرزا آقاسی و میرزا تقیخان قوام الدوله» در شهر قم بوده است که حاوی اطلاعات مفیدی از تاریخ و اجتماع آن دوره است.
فهرست مطالب کتاب:
درآمد
سرآغاز سخن
پیشگفتار
مقدمه
بررسی تطبیقی نتایج سرشماری سال 1247 ش (1285 ق) با سرشماری سال 1395 ش
مفهومشناسی واژۀ سیاق
درآمدی بر جمعیتشناسی قم در دوره ناصری
بخش اول: کتابچه اعدا نفوس اهالی دارالایمان قم در سال 1285 هـ.ق
بخش دوم: کتابچههای سیاقی ـ دیوانی شهر قم
منابع نمایهها
تصاویر نسخههای خطی
پربازدید ها بیشتر ...
گزارشهایی دربارۀ مختصر عملیاتی در جنوب ایران: رویارویی نظامی بریتانیا و ایل قشقایی در بهار و تابستان 1918 م/ 1336 هـ.ق
سر پرسی سایکس، کلنل ای.اف. اورتون و دیگرانآنچه در این کتاب آمده، مجموعهای از گزارشهای فرماندهان بریتانیایی رشتهعملیاتی است که در بهار و تاب
ایل بختیاری در دورۀ قاجار
آرش خازنیموضوع این کتاب تأثیر متقابل حکومت و ایل در حاشیۀ ایران در دورۀ قاجار است. بررسی تاریخ اتحادیۀ ایلی ب
نظری یافت نشد.