معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

در مطالعۀ تاریخ ایران در سده‌های نخستین اسلام، همواره شاهد حضور حکومت‌های نیمه‌مستقلی در ناحیۀ شرق ایران هستیم که هر یک به نحوی در راه احیای حاکمیت و فرهنگ کهن ایران در برابر اعراب تلاش کرده‌اند. در این میان، برخی حکومت‌های محلی نیز بوده‌اند که از پرداختن به آنها غفلت شده و تنها اطلاعات محدودی دربارۀ آنها موجود است. از جملۀ این حکومت‌های محلی خاندانی به نام «آل فریغون» است که بزرگ‌ترین خاندان محلی در منطقۀ جوزجان، از نواحی خراسان بزرگ، در زمان سامانیان و اوایل غزنویان به شمار می‌رود.

محدودۀ سرزمینی حکومت آل فریغون ولایت گوزگان (جوزجان) و از مهم‌ترین شهرهای آن فاریاب، طالقان، انبار و میمنه (یهودیه) بود. همۀ این شهرها تا دورۀ انوشیروان جزء ولایت تخارستان محسوب می‌شدند که به ترتیب تحت حکومت هخامنشی و سلوکی، دولت یونانی ـ باختری، اشکانی‌ها و کوشانی‌ها، ساسانیان و هپتالی‌ها (هیاطله) اداره می‌شد، تا این که انوشیروان ساسانی بعد از صلح با بیزانس (روم شرقی)، برای نیل به هدف خود که همانا سرکوب دست‌اندازی‌های هیاطله به مرزهای شرقی ایران بود، اتحادی با خاقان ترک‌ها (تیره‌ای از قبایل هون) علیه هیاطله برقرار کرد که نتیجۀ آن کشته شدن پادشاه هیاطله و تقسیم قلمرو او و تعیین جیحون به عنوان سرحد شمالی ایران بود. بدین ترتیب باختر و تخارستان (در مشرق باختر) به قلمرو ایران منضم شدند و جوزجان جزء ایالت خراسان قرار گرفت.

از این زمان به بعد این منطقه شاهد رویدادها و حوادث جدیدی بود که تا حد زیادی متأثر از وقایع مربوط به تاریخ ایران است. با ضعف دولت ساسانی و به دنبال ورود اسلام به این منطقه، حکام محلی حاضر در این نواحی سرسپردگی خود را به حکومت ساسانیان کنار کذاشتند و خود به عنوان قدرت محلی، زمام امور را به دست گرفتند و تا زمان حکومت سامانی سیطرۀ خود را بر ولایت جوزجان به شکل موروثی حفظ کردند. در دورۀ سامانی، حکام آن به نام «آل فریغون» یا «فریغونیان» ظاهر شدند.

فریغونیان و سرزمین تحت سیطره‌شان، جوزجان، همواره در طول تاریخ واحد سیاسی مستقلی به شمار نمی‌رفتند و متأثر از فضای سیاسی، فرهنگی و اجتماعی ولایت خراسان بودند. حتی شهرت فرهنگی امرای این خاندان در درجۀ اول نشأت گرفته از اصالت فرهنگی و تا حدی متأثر از موقعیت جغرافیایی آنان است که به دلیل واقع‌شدن در ولایت خراسان و قرار داشتن در مسیر جادۀ ابریشم و برخورداری از موقعیت تجاری و بازرگانی حاصل از آن، بستر مناسبی برای رشد و تعالی فرهنگی خود در منطقه داشتند. از جانب دیگر، تأثیرپذیری این خاندان از ولی‌نعمتان سامانی‌شان موجب شد که اهالی سرزمین جوزجان نیز به تبعیت از امرای خود به لحاظ فرهنگی در این تأثیرپذیری سهیم باشند.

این کتاب دربارۀ این خاندان ایرانی مسلمان است که نزدیک به یک قرن و نیم فرمانروایی داشتند. گرچه این سلسلۀ محلی از نظر تاریخی و علمی اهمیت بسیاری دارد و خاندانی ادب‌پرور و بافرهنگ به شمار می‌آید، هنوز ناشناخته مانده است و کمتر کسی با آن آشنایی دارد. از عوامل مؤثر در ناشناخته ماندن آل فریغون، عدم شکل‌گیری تاریخ‌نگاری سیاسی و فقدان منابع تاریخی مستقل مربوط به این خاندان در قرون سوم و چهام هجری است؛ بی‌توجهی ایرانیان به علم انساب (برخلاف اعراب) و نیز نوپابودن حکومت‌های مستقل و نیمه‌مستقل معاصر با این حکومت سبب شده است که هیچ اثر مکتوب تاریخی مستقلی در خصوص اوضاع و احوال سیاسی و اجتماعی این خاندان تألیف نشود، در نتیجه تاریخ آن، همچون بسیاری از سلسله‌های محلی کوچک، با ابهامات زیادی همراه است.

بعد از تحقیقات مینورسکی، این کتاب اولین پژوهشی است که پیرامون خاندان آل فریغون صورت گرفته و تفاوت آن در این است که علاوه بر بررسی مفصل تاریخ سیاسی و شرح امرای این خاندان و بیان تعاملات و روابط ایشان با حکومت‌های همجوار، به جنبه‌های فرهنگی، اجتماعی و نظام دیوانی این خاندان نیز توجه کرده است. لذا در بررسی ساختارهای اجتماعی و نظامات دیوانی، تا جایی که امکان داشته است، بیشتر از کتاب‌های جغرافیایی و مطالعات پژوهشگران غربی و در بررسی اوضاع فرهنگی نیز بیشتر از کتاب‌های رجال و نسب‌شناسی استفاده شده، هر چند در این کتاب‌ها نیز اطلاعات دربارۀ اشخاص اندک است.

این تحقیق دارای دو بخش است. بخش اول با عنوان «جغرافیای سیاسی آل فریغون» شامل سه فصل می‌شود: در فصل اول سعی شده تاریخ ولایت جوزجان، به‌عنوان مرکز حکومت آل فریغون، در دو دورۀ قبل از اسلام (شامل سلسله‌های پادشاهی هخامنشیان، سلوکیان، اشکانیان و ساسانیان) و نیز دورۀ بعد از اسلام (شامل خلفای راشدین، امویان، عباسیان و طاهریان تا روی کارآمدن سامانیان که معاصر با دوران فرمانروایی امرای فریغون بودند)، به اختصار بیان شود. در فصل دوم، موقعیت جغرافیایی سرزمین جوزجان و شهرهای تابع آن به‌عنوان قلمرو سیاسی حکومت خاندان آل فریغون بررسی و سعی شده است تصویری کلی از محدودۀ حکمرانی این خاندان ارائه گردد. به همین منظور تا جایی که امکان داشته، نام‌های مختلف شهرها و فواصل میان برخی از آنها به کمک اطلاعات موجود در منابع بیان شده و برخی از این نقاط، با موقعیت کنونی‌شان تطبیق داده شده است. همچنین نقشه‌ای از کتاب «حدود العالم من المشرق إلی المغرب» آمده است که به‌خوبی موقع مکانی جوزجان و شهرهای تابع آن را نشان می‌دهد. فصل سوم به معرفی و شناخت حکام و امرای آل فریغون، که نمونۀ یک حکومت محلی در ایران هستند، اختصاص داده شده است. از آنجا که هر یک حکومت محلی همواره نوعی تابعیت سیاسی و سرسپردگی به حکومت‌های مرکزی معاصر خود دارد و به نحوی برای بقا و تداوم فرمانروایی‌‌اش، تعاملات و مراوداتی با آنها برقرار می‌کند، بعد از واژه‌شناسی نام فریغون و رفع پاره‌ای ابهامات دربارۀ آن، از لابلای حوادث سیاسی مربوط به حکومت‌های صفاریان، سامانیان و اوایل غزنوی، تاریخ سیاسی خاندان آل فریغون از زمان شکل‌گیری تا انقراض آن به دست محمود غزنوی بررسی شده و تا جایی که امکان داشته است با کمک منابع تاریخی مربوط به این حکومت‌ها، که اطلاعاتی اندک اما مفید از حضور امرای فریغونی ارائه می‌دهد، حقایق سیاسی این خاندان مطالعه شده است. علاوه بر این، در این فصل سعی شده است، همانند فصول پیشین، با کمک منابع جغرافیایی و متون کهن تاریخی مربوط به دورۀ سامانیان، نظام دیوانی و اداری جوزجان از جنبه‌های مختلف همچون وزارت، قضاوت، کتابت و خراج شناسایی شود. از آنجا که خاندان آل فریغون فاقد استقلال سیاسی و به تحوی زیر مجموعۀ نظام سیاسی سامانیان بودند، نظام دیوانی و اداری این خاندان تفاوت چندانی با دستگاه سامانیان نداشته است.

بخش دوم با عنوان شامل دو فصل است: در فصل اول ابتدا اهمیت فرهنگی خاندان آل فریغون که همواره در منابع به دانش‌دوستی، ادب‌پروری و عدالت‌محوری اشتهار داشتند، بیان گردیده و جایگاه علمی و ادبی ولایت جوزجان مشخص شده است. در ادامه شرح زندگانی و فعالیت‌های علمی و ادبی علما، محدثین و ادیبان منسوب به ولایت جوزجان آمده و از لابلای متون مربوط به رجال و نسب‌شناسی، اهمیت آنها که به نحوی بیان‌کنندۀ تاریخ علمی و فرهنگی این ولایت هستند، شناسانده شده است. در پایان هم کتب علمی و ادبی تألیف‌شده در روزگار امرای فریغونی معرفی شده است که نویسند‌گانشان به گفتۀ خود، تحت حمایت و توجه فریغونیان بوده و یا مورد لطف و اکرام ایشان قرار می‌گرفته‌اند. در فصل بعدی با کمک منابع جغرافیایی و متون کهن تاریخی مربوط به دورۀ سامانیان، نکاتی دربارۀ ترکیب اجتماعی، ادیان و فرق مذهبی (همچون ادیان یهودی، بودایی و فرق اسلامی اسماعیلیه و کرامیه و نیز عرفان و تصوف) امور اقتصادی و معیشتی همچون کشاورزی، دامداری و تجارت، مظاهر فرهنگی و هنری همچون ابنیۀ تاریخی، معماری، لباس، خط و زبان، سکه، صنایع دستی و سنت دینی وقف گفته شده است.

در پایان کتاب نتایج حاصل از این تحقیق آمده که دربردارندۀ اهیمت خاندان آل فریغون و محدودۀ سرزمینی ولایت جوزجان به‌عنوان قلمرو پادشاهی آنهاست. علاوه بر این نقشه‌هایی از محدودۀ سرزمینی ولایت جوزجان در دورۀ سامانی و اوایل غزنوی و نیز تصاویری از آثار علمی و فرهنگی این ولایت، در لابلای متن کتاب گنجانده شده که قابل توجه است. همچنین در ذیل پیوست، نامۀ بدیع‌الزمان همدانی به ابونصر احمد فریغونی آمده است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

بخش اول: جغرافیای سیاسی آل فریغون

فصل اول: پیشینۀ تاریخ سیاسی ولایت جوزجان

فصل دوم: موقعیت جغرافیایی ولایت جوزجان

فصل سوم: امرای آل فریغون و تعاملات سیاسی آنان با حکومت‌های معاصر

بخش دوم: جغرافیای فرهنگی آل فریغون

فصل چهارم: اوضاع فرهنگی ولایت جوزجان در دورۀ آل فریغون

فصل پنجم: اوضاع مذهبی، اجتماعی و معیشتی در دورۀ آل فریغون

نتیجه‌گیری

منابع و مأخذ

فهرست اعلام