معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

احمد یا سفینۀ طالبی در دو جلد که نخستین بخش آن در سال 1307 ق منتشر شده و سیزده سال بعد طالبوف تکمله‌ای بر آن نوشت به نام «مسائل‌الحیات»؛ به دلیل وجود شخصیت احمد و بهره‌گیری از همان شیوۀ جلد اول و دوم، جلد سوم نیز «کتاب احمد» نامیده می‌شود. «کتاب احمد» با بهره‌گیری از قالب «صحبت» یا گفتگو بین پدر و فرزند نوشته شده است. پرسش و پاسخ‌های کتاب عمدتاً دربارۀ مسائل علمی است و این از اهمیت انواع علوم در ذهن نویسنده حکایت می‌کند. لکن لابلای گفتگوهای علمی، نویسنده اعتقادات سیاسی و اجتماعی خود را نیز بیان می‌کند و به نقد اوضاع و احوال اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی کشور می‌پردازد.

نویسنده ایده‌های خود را دربارۀ نحوۀ اصلاح امور و پیشرفت ایران بیان می‌کند و گاه در عالم تخیل بسیاری از ایده‌های خود را اجرا شده جلوه می‌دهد. مثلاً ایران را دارای تراموای برقی معرفی می‌کند یا مدارس ایده‌آل خود برای تربیت کودکان را شکل گرفته تلقی می‌کند. اصل «سؤال» در «کتاب احمد» نقش مهمی دارد. نویسنده به‌صراحت می‌گوید: «نخستین سبب ترقی معارف و حکمیات، آزادی افکار و افتتاح باب سؤالات است». به همین دلیل، مبنای کتاب بر سؤال و جواب قرار گرفته است.

میرزا عبدالرحیم تبریزی در سال 1250 ق در محلۀ سرخاب تبریز به دنیا آمد. او را بعدها «طالبوف» نامید‌ند؛ لقبی که بعد از مهاجرتش به قفقاز نصیب او شد و نیز اشاره‌ای است به نام پدرش. طالبوف به زبان روسی یعنی «طالب‌زاده». پدرش استاد ابوطالب، تجار بود. پدربزرگش هم نجاری می‌کرد. به همین جهت، او خود را «نجار زاده» هم نامیده است.

شانزده یا هفده‌ساله بود که راهی قفقاز شد؛ شاید در پی کسب و کار و به دست آوردن پول؛ چون خانواده‌ای فقیر داشت و ادامۀ حرفۀ پدری را خوشایند نمی‌دانست. پنجاه‌‌وپنج‌ساله بود که کار تألیف و ترجمه را شروع کرد؛ یعنی در سال 1305 ق، دوران ناصرالدین شاه، و هشت سال پیش از ترور او. موضوع بیشتر نوشته‌های طالبوف نقد اوضاع آن زمان ایران و مطالبۀ ترقی و تحول است. او «کتاب احمد» را به سال 1307 ق منتشر کرد. این کتاب هم مجموعه‌ای است از اطلاعات عمومی، هم شرحی است در مباحث تربیتی و هم نقدی است بر اوضاع ایران آن روزگار. گفته‌اند ناصرالدین شاه از انتشار این کتاب ناخشنود بود و بعد از خواندن «کتاب احمد» گفته بود: «ببین این کافر بی‌دین همۀ ایران را تمسخر کرده است». اما ولیعهد او، مظفر‌الدین شاه، چنین نظری نداشت. طالبوف را تحسین می‌کرد و او را وطن‌پرست می‌دانست.

آثار و اندیشۀ طالبوف در ایران طرافداران زیادی پیدا کرد و از او چهرۀ شناخته‌شده‌ای ساخت؛ تا آنجا که در دورۀ اول مجلس شورای ملی به عنوان نمایندۀ تبریز برگزیده شد؛ اما گرفتاری‌هایش را بهانه کرد و از ورود به مجلس سر باز زد. طالبوف در زمرۀ نویسندگانی است که در دوران منتهی به مشروطیت و پس از آن ساده‌نویسی و زدودن تصنع و تکلف در نثر را پیش گرفتند. آثار به جا مانده از طالبوف عبارتند از: 1. احمد یا سفینۀ طالبی؛ 2. مسلک‌المحسنین؛ 3. نخبۀ سپهری؛ 4. پندنامۀ مارکوس؛ 5. دو رسالۀ علمی به نام‌های رسالۀ فیزیک و رسالۀ هیئت جدیده با هیئت فلاماریون؛ رسالۀ ایضاحات در خصوص آزادی؛ 7. سیاست طالبی.

«کتاب احمد» که در سال 1310 ق در شهر اسلامبول به زبان فارسی چاپ شده، کتابی است دایرۀ‌المعارف گونه. نویسنده در این اثر در قالب گفتگوی خود ـ در جایگاه پدر ـ به کودکی به نام احمد مجموعه‌ای از اطلاعات عمومی را در حوزه‌های فیزیک، شیمی، پزشکی، صنعت و ... به خواننده ارائه می‌کند. او به بیان خود، تلاش کرده است تا «مقدمات مسائل علوم و فنون جدیده و اخبار صحیحه و آثار قدیمه» را به «زبان اطفال در لباسی که متعلمان را به کار آید و مبتدیان را بصیرت افزاید» بیان کند. نکتۀ مهم دیگر در این مجموعه مطالب، بهره‌گیری از قالب «صحبت» است؛ قالبی که طی آن مفاهیم علمی به شکل گفتگوی دو نفره و پرسش و پاسخ بیان می‌شود؛ این همان قالبی است که طالبوف در «کتاب احمد» از آن بهره برده است.

مطالعۀ دقیق «کتاب احمد» به ما این امکان را می‌دهد که دریابیم درک نویسنده از کودک روزگار خود چیست و با تصویر ذهنی او از کودک آرمانی آشنا شویم. طالبوف در کتابش نخست فرزندی تخیلی و به قول خود، «موهومی» به نام احمد خلق می‌کند. سپس خود را در جایگاه پدری خردمند، دل‌سوز و آگاه به روش‌های تربیتی قرار می‌دهد و احمد را در جایگاه کودکی آرمانی؛ کودکی که در دیگر کتاب او، «مسائل‌الحیات»، به سن جوانی می‌رسد و توان تغییر جامعۀ خود را به دست می‌آورد.

طالبوف بر ضرورت واهمیت بازی کودکات تأکید می‌روزد؛ احتمالاً او تحت تإثیر نظریه‌های تربیتی روسو بوده است. روسو در شیوۀ تربیتی خود، که شاید بتوانیم آن را «شیوۀ تربیتی رمانتیک» یا «رمانتیسیم تربیتی» بنامیم، برای بازی کودکان اهمیت ویژه‌ای قائل می‌شود. کودک آرمانی طالبوف در پی تربیت صحیح و آموزش مسائل عمئمی رفته‌رفته چهره‌ای اندیشمند به خود می‌گیرد و سرانجام به جایی می‌رسد که طالب جامعۀ آرمانی می‌شود.

از نگاه طالبوف، کودک واقعی معاصر او نه‌تنها به واسطۀ کودک بودنش دارای ضعف است، که ضعف‌های قویمتی خود رانیز به ارث برده است. او اگر چه مردی وطن‌پرست است و وطن‌پرستی‌اش هم در روش زندگی او و هم در میان آثاراش به‌خوبی هویداست، در بخش‌های متعددی از نوشتۀ خود به ضعف‌‌‌‌‌‌‌های مردم ایران در روابط و مناسباتشان اشاره می‌کند و برخی از ایراداتی را که در اخلاق کودکان می‌بیند به برانی بودنشان ربط می‌دهد.

احمد در حاشیۀ مباحث علمی وارد بحث سیاسی مفصلی می‌شود و پس از شرح مسائل سیاسی جهان و وضعیت ژئوپولتیکی ایران، به تفصیل از مسائل سیاسی روز سخن می‌گوید و جامعۀ آرمانی خود را طلب می‌کند. نویسنده بی‌مهابا حرف‌های خود را از زبان احمد بازگو می‌کند و هراسی ندارد که حرف‌هایش از زمانه‌ای که در آن زندگی می‌کند جلوتر باشد.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه ناشر

پیشگفتار دبیر مجموعه

مقدمه

آشنایی با طالبوف

مروری بر وضعیت کودکان ایرانی در دوره قاجار

مروری بر کتاب احمد

نسخۀ کامل سفینه طالبی یا کتاب احمد (جلد اول)

نسخۀ کامل سفینه طالبی یا کتاب احمد (جلد دوم)