معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

میرزا محمودخان مازندرانی، ملقب به «مفتاح‌الملک و رموز» در سال 1260 هـ.ق در تهران متولد شد و در سال 1335هـ. ق (دی ماه 1295 هـ.ش) در سن 75 سالگی در تهران درگذشت. مفتاح‌الملک مازندرانی‌‌تبار بود و پدر و اجدادش همگی در دربار قاجاریان سمت‌هایی داشتند.

وی «تأدیب ‌الأطفال»، نخستین کتاب خود را در 34 سالگی منتشر کرد و تا پایان عمر شش کتاب دیگر نیز نگاشت. «مثنوی الأطفال» سومین کتابی است که مفتاح‌الملک برای کودکان ایرانی نوشت. وی از مؤسسان «انجمن معارف» بود و پس از ورود به این انجمن، «مدرسۀ افتتاحیه» را تأسیس کرد. سردبیری «معارف»، روزنامۀ این انجمن نیز از دیگر فعالیت‌های وی بوده است. به طور کلی مفتاح‌الملک پنج کتاب برای کودکان و سه کتاب نیز برای بزرگ‌سالان نگاشته است. آثار کودک وی عبارتند از: تأدیب الأطفال (1293 هـ.ق)؛ الف و بای مصور (1303 هـ.ق)؛ مثنوی الأطفال (1309هـ.ق)؛ تعلیم الأطفال (1322هـ.ق)؛ خلاصه‌التواریخ (1325 هـ.ق).

مفتاح‌الملک در زمان انتشار «مثنوی الأطفال» 48 ساله بوده و نسبت به زمان تألیف «تأدیب الأطفال» جایگاه اجتماعی والاتری داشته است. او همچنین در زمان انتشار چهارمین کتاب خود که سومین کتاب وی برای کودکان محسوب می‌شد، نشان‌هایی از دولت‌های ایران، عثمانی، روسیه و جایگاهی ویژه میان مقامات دولتی داشته است.

«مثنوی الأطفال» در سال 1309 توشقان‌ئیل (سال چهارم از دوازده سال ترکی) برابر با سال 1270 هـ.ش در 327 صفحۀ پانزده سطری با جدول و رکابه در دارالخلافۀ ناصری چاپ سنگی شده است. خطاط کتاب، حاجی محمدرضا، متخلص به «صفا» و ملقب به «سلطان‌الکتاب»، فرزند مرحوم حاجی میرزا حبیب‌الله محلاتی، متخلص به «خاقانی» است. تصاویر کتاب نیز کار «مصطفی» است. کتاب در صفحات دو، سه و پنج سرلوح مصور و در برخی صفحات نیز حاشیه دارد که گویی توضیح معنای برخی واژگان دشوار اشعار است. همچنین در صفحۀ مقابل صفحۀ 320، تصویری از مفتاح‌الملک با امضای شخصی به نام «موسی» دیده می‌شود. در آخرین صفحۀ کتاب نیز مهر بیضی‌شکل اعتماد‌السلطنه به چشم می‌خورد که حق چاپ کتاب را به مدت ده سال به مفتاح‌الملک داده است.

مفتاح‌الملک در مقدمۀ سه‌صفحه‌ای این کتاب، پس از مدح ناصرالدین‌شاه و صدراعظم وی، امین‌السلطان، دربارۀ فعالیت‌های خود در امور مرتبط با مدارس و تألیف کتاب‌های درسی نوشته است. همچنین دربارۀ سوابق خود در این زمینه می‌نویسد.

نکتۀ مهم دربارۀ «مثنوی الأطفال» این است که نسخۀ مبنای آن، نسخۀ مرسوم «مثنوی» مشهور به نسخۀ قونیه یا نیکلسون نیست، بلکه با مطابقت‌های انجام شده میان این نسخه و نسخه‌های چاپ سنگی «مثنوی» در کتابخانۀ زنده‌یاد دکتر اصغر مهدوی به نظر می‌رسد نسخۀ مبنا، نسخۀ «مثنوی» چاپ سنگی سال 1298 هـ.ق باشد؛ چراکه تمام ابیات و حتی واژگان آن با این نسخه هماهنگ است.

گفتنی است ابیات چهارم و پنجم «مثنوی الأطفال» در این حکایت، در نسخۀ قونیه نیست؛ اما در نسخۀ چاپ سنگی سال 1298 هـ.ق موجود است. با توجه به مطابقت‌های انجام شده می‌توان گفت که «مثنوی الأطفال» از روی نسخۀ چاپ سنگی سال 1298 هـ.ق گزیده و تخلیص شده است.

مفتاح الملک در این کتاب از هر شش دفتر مثنوی حکایاتی را بدین قرار برای کودکان تلخیص کرده است: 13 حکایت از دفتر اول، 17 حکایت از دفتر دوم، 15 حکایت از دفتر سوم، 11 حکایت از دفتر چهارم، 11 حکایت از دفتر پنجم و 20 حکایت از دفتر ششم که در مجموع 87 حکایت می‌شود. گفتنی است که اغلب حکایت‌ها خلاصه شده‌اند و بخش‌هایی نیز که احتمالاً به باور مفتاح الملک درک آنها برای کودکان دشوار بوده، از حکایت‌های حذف شده‌اند؛ مانند حکایت «پادشاه و کنیزک و طبیب غنی» که در آن، 23 بیت از 211 بیت برگزیده شده یا حکایت «مرد بقال و طوطی» که تنها 21 بیت از 76 بیت آن انتخاب شده است.

این کتاب 44 تابلوی تصویرگری دارد که میرزا مصطفی آنها را به تصویر کشیده است. او از تصویرگران نامی و صاحب سبک کتاب‌های سنگی دورۀ ناصرالدین شاه است و در دورۀ معاصر نیز آثار وی مورد توجه کارشناسان بسیاری قرار گرفته است. میرزا مصطفی این تصاویر را در سال 1308 هـ.ق کشیده و کتاب نیز یک سال پس از آن منتشر شده است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه ناشر

پیشگفتار دبیر مجموعه

نقد و بررسی مثنوی الأطفال

مقدمه

پیشینۀ بازنشر متون کهن برای کودکان در ایران

زندگی‌نامۀ مفتاح‌الملک

بررسی مثنوی الأطفال

مقدمۀ مثنوی الأطفال

مؤخرۀ مثنوی الأطفال

نسخۀ مبنا

حکایات مثنوی الأطفال

تصویرگری مثنوی الأطفال

نگار دانش و مقایسۀ آن با مثنوی الأطفال

بررسی تگار دانش

جمع‌بندی

فهرست منابع

نسخۀ کامل مثنوی الأطفال