معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

این کتاب سومین مجلد از مجموعه مقالات دکتر محمود امیدسالار است و چنانکه از عنوان کتاب پیداست در حوزۀ تاریخ، ادبیات و فرهنگ ایران تحلیل‌های انتقادی مهمی دربردارد. مقالات مندرج در این مجلد پیش‌تر در میان سال‌های 1386 تا 1396 در مجله‌ها و یادنامه‌‌های مختلف به چاپ رسیده است و اکنون یک‌جا در اختیار خواهندگان قرار می‌گیرد. امیدسالار همواره در پی بیان نکات تازه‌ای است که اغلب از چشم محققان دیگر دور مانده و در بسیاری موارد نیز از زاویه‌ای دیگر به مسائل می‌نگرد.

مقالات این مجلد در شش فصل تنظیم شده‌اند. فصل اول با نام «جامعه‌شناسی ادبی» است که چهار مقاله را در خود جای داده است. در بخشی از مقاله «ملاحظاتی دربارۀ شاهنامه، تاریخ و زبان فارسی» چنین آمده است: «اینکه شاهنامۀ فردوسی بعد از هزار سال هنوز بر ما مفهوم است و رابطۀ عاطفی و ادبی ما ایرانیان با تاریخ حماسی‌مان هنوز برقرار است، معلول همین خصوصیات تاریخ و زبان فارسی است که تداوم فرهنگی ایران را تضمین کرده است. زبان پخته و فصیح فارسی سال‌ها پیش از تولد فردوسی تمام قابلیت‌های ادبی خود را دارا بود و در حیات فردوسی به حدی از تکامل و پختگی رسیده بود که ظرفیت حمل کلام و شاعر ملی ما را داشت. در واقع فردوسی با کمک این زبان پخته و فصیح توانست قابلیت‌های این زبان را به کار گیرد و نبوغ شاعرانه و خدادادی خودش را در قالب «شاهنامه» عرضه کند. بنابراین اگر بخواهیم منصفانه قضاوت کنیم، برخلاف آنچه که می‌گویند و می‌شنویم، فردوسی پدر زبان فارسی نیست، بلکه فرزند خلف این زبان است. زبان فارسی موجودیت خودش را مرهون فردوسی نیست؛ چنان‌که هیچ زبان دیگری هم دوام خودش را مدیون مؤلف واحدی نیست. زبان یک پدیدۀ اجتماعی است که ورای این تصورات اغراق‌آمیز است. بقا و فنای زبان به شرایط و علل پیچیده‌ای بستگی دارد که بسیار فراتر از تأثیر شخص واحد بر تاریخ زبان است». (ص 46 و47)

فصل دوم این کتاب «تحلیل ادبی» نام دارد که متشکل از شش مقاله است. در سومین مقاله از این بخش با نام «احتمالی در معنی مثل "شاهنامه آخرش خوش است"» می‌خوانیم: «یکی از مثل‌هایی که شاید به‌واسطۀ ارتباطش با شاهنامه بسیار مورد توجه اهل فن بوده است مثل معروف «شاهنامه آخرش خوشه» است. به قول مرحوم محیط طباطبایی، این مثل معمولاً در مواردی به کار می‌رود که انسان بخواهد به مخاطب خودش بگوید که در کاری شتاب نکند و پیش از قضاوت در باب آن، ببیند آخر کار چه خواهد شد. ایشان اضافه می‌کند که «از مفاد ضمنی مثل چنین برداشت میشود که نتیجه هم شاید بر وفق منظور مخاطب نباشد». مرحوم جمال‌زاده که احاطه‌اش بر مثال و اصطلاحات عامیانه بر همگان روشن است، در یکی از نوشته‌هایش این مثل را صریحاً به معنی درخواست صبر و حوصله از مخاطب به کار گرفته است». (ص 147)

سومین فصل این کتاب با نام «متن‌شناسی»، شامل پنج مقاله است. سومین مقاله در این فصل «ملاحظاتی پیرامون متن دیوان عنصری» است که در این مقاله چنین آمده است: «از دواوین شعرای غزنویه نسخ قدیمی در دست نیست. مثلاً اقدم نسخ دیوان عنصری در یک مجموعۀ قصاید نقل شده که در سال‌های 1067 ـ 1068 کتابت یافته. از دواوین فرخی و منوچهری نیز آنچه هست همه متعلق به قرن یازدهم هجری است. قدیم‌ترین منابعی که اشعار شعرای متقدم در آنها آمده است معمولاً جنگ‌ها یا مجموعه‌هایی هستند که در اینحا و آنجا یافت می‌شوند. بنابراین هرگاه منابع جنبی مانند سفاین، کتب تاریخ و ادب و یا فرهنگ‌هایی که تاریخ کتابتشان مقدم بر قرن یازدهم هجری باشد از اشعار این سرایندگان چیزی نقل کنند که از ضبط شعر در دواوین موجود ایشان متفاوت باشد، آن ضبط را باید مورد عنایت قرار داد و در تصحیح شعر این شعرا به کار گرفت. آنچه در این مختصر تقدیم می‌شود، برخی یادداشت‌هاست که در باب «تصحیح دیوان عنصری» به مرور ایام بر حاشیۀ نسخۀ شخصی خودم از چاپ دوم دیوان او که به تصحیح جناب دکتر سیدمحمد دبیرسیاقی ـ ادام الله ظله ـ توسط انتشارات سنایی در سال 1363 در تهران منتشر شده است نوشته‌ام». (ص 241 و 242)

فصل چهارم کتاب با نام «ادبیات تطبیقی» دو مقاله را در خود جای داده است. «از مصر باستان تا شاهنامه: لزوم احتیاط در مطالعات تطبیقی» اولین مقاله این فصل است که در آن می‌خوانیم: «داستان هفت‌خان اسفندیار یکی از ماجراهای دلچسب شاهنامه است. اما نفوذ این داستان در ادبیات شفاهی در قیاس با داستان‌های هفت‌‌خان رستم و رستم و سهراب و رستم و اسفندیار، که روایات شفاهی بسیار متعددی دارند، نسبتاً محدود است. یک بررسی اجمالی از داستان‌های حماسی شفاهی که به همت مرحوم انجوی شیرازی در سه مجلد به چاپ رسیده است، نشان می‌دهد که داستان هفت‌خان اسفندیار در ادب شفاهی ایران نفوذی نداشته است در حالی که روایت متعددی از هفت‌خان رستم در این مجموعه موجود است. به همین قیاس، در طومار جامع نقالان که با عنوان هفت‌لشکر به چاپ رسیده است نیز با اینکه داستان کشته‌شدن اسفندیار به دست رستم با آب و تاب فراوان نقل شده، ذکری از هفت‌خان اسفندیار نیست. منظور ما در این مختصر بررسی یکی از بن‌مایه‌هایی است که در این داستان به کار رفته است. این بن‌مایه یا به قول فرنگی‌ها Motif از بن‌مایه‌هایی است که قدیم‌ترین صورت کتبی آن در ادب مصر باستان موجود است». (ص 273)

فصل پنجم کتاب با موضوع «کتابشناسی»، هشت مقاله را در خود جای داده است. در آخرین مقالۀ این فصل، با عنوان «دربارۀ کتاب کوچه» چنین آمده است: «در قیاس با آثار محققینی که در علم فولکور یا به قول امروزی‌ها «فرهنگ عامه» تخصص دارند، از قبیل دکتر علی بلوکباشی، محمد جعفری قنواتی، احمد وکیلیان و حتی تألیفات کسانی مانند محمدعلی جمال‌زاده و صادق هدایت و انجوی شیرازی که از پیش‌کسوتان جمع‌آوری یا تحقیق در مورد فرهنگ عوام به شماره می‌روند، کتاب «کوچۀ» احمد شاملو از شهرت بیشتری برخوردار است. به عبارت دیگر، عنوان کتاب کوچه به گوش همۀ کسانی که شاملو را می‌شناسند خورده است؛ در حالی که مجموعه‌های متعددی که وکیلیان و انجوی شیرازی از فولکور ایران فراهم آوردند، با تحقیقات ارزندۀ بلوکباشی و جعفری قنواتی و دیگران، برای اکثر ایرانیان ناآشناست و فقط اهل فن با آنها آشنایی دارند. علت معروفیت کتاب کوچه البته اهمیت نویسندۀ آن است که از اهمّ شعرای نوپرداز زبان فارسی به‌شمار می‌رود. در این مقاله ما صرفاً با بررسی این اثر شاملو سروکار داریم و می‌خواهیم که ارزش این کتاب را در حیطۀ محدود فولکور ارزیابی کنیم؛ بنابراین از ورود به جنبه‌های دیگر کارهای شاملو، از قبیل شعر و تصحیح متن و روزنامه‌نگاری و جز آن خودداری می‌کنیم و فقط در مواردی که ذکر فعالیت‌های دیگر او در توضیح یا تفهیم مطلب مورد بحث خودمان فایده‌ای تواند داشت، به آن‌ها اشاره خواهیم کرد». (ص 459 و460)

آخرین فصل کتاب با عنوان «رجال» پنج مقاله را در خود جای داده است. در مقالۀ «سعید نفیسی» چنین می‌خوانیم: «سعید نفیسی از مهمترین ادبا و محققان ایرانی قرن اخیر به شمار می‌رود؛ چنان‌که او را در تعدد تألیفات تالی جلال‌الدین سیوطی (ف 910 ق) شمرده‌اند و تحقیقات او مورد احترام و ستایش متخصصین داخلی و خارجی بوده و هست. به همین علت او هم به عضویت آکادمی فرانسه پدیرفته شد و هم دولت فرانسه نشان لژیون دونور را به او اهداء کرد. از نفیسی دو زندگی‌نامه به قلم خودش در دست است. آنچه در باب زندگی او در منابع مختلف موجود است، بیشتر براساس همین زندگی‌نامه‌های خودنوشت فراهم آمده است». (ص 573)

در مقالۀ «محمد قزوینی» چنین آمده است: «قزوینی را پایه‌گذار روش نوین یا به‌قولی شیوۀ اروپایی تصحیح و تنقیح متن در ایران می‌دانند. مرحوم افشار در مطلبی که به یادبود دهمین سال درگذشت قزوینی نوشته است همراه شدن انصاف و روح علمی قزوینی را به روش انتقادی‌ای که در اثر همنشینی با علمای فرنگ از ایشان یاد گرفت از خصوصیات او خوانده است. مرحوم تقی‌زاده ضمن خطابه‌ای در مجلس یابود قزوینی که در تیرماه 1328 شمسی در مدرسۀ نوربخش برقرار شد، گفت که پس از آشنایی قزوینی و ادوارد براون، شرق‌شناس انگلیسی به قزوینی ارادت بسیار پیدا کرد و او را به راه تحقیق انتقادی به‌طریقۀ غربی سوق داد». (ص 521)

فهرست مطالب کتاب:

یادداشت

* جامعه‌شناسی ادبی

ایران، اسلام و روشنفکران عامی

ملاحظاتی دربارۀ شاهنامه، تاریخ و زبان فارسی

از داستان‌های شاهنامه تا داستان‌های شاهنامه‌شناسی

اسکندر، زن و تاریخ

* تحلیل ادبی

تسلسل روایات و وحدت ادبی شاهنامه

نکته‌ای در باب تقدیم شاهنامه به سلطان محمود

احتمالی در معنی مثل «شاهنامه آخرش خوش است»

احتمالی دربارۀ معنی اصطلاح «از بن دندان» در ادب فارسی

هردوت در خانۀ سایه

سعدی در ایرلند

* متن‌شناسی

لهجه و تصحیح متون کلاسیک فارسی

ابیات گرشاسپنامه در نسخۀ خطی تاج‌المآثر مورخ 694

ملاحظاتی پیرامون متن دیوان عنصری

برخی پیشنهادات در باب تصحیح ابیاتی در دیوان فرخی سیستانی

پیشنهادی در تصحیح بیت آغازین قصیدۀ داغگاه فرخی

* ادبیات تطبیقی

از مصر باستان تا شاهنامه: لزوم احتیاط در مطالعات تطبیقی

از شمشیر یعقوب لیث تا شمشیر کنت جان دو وارن

* کتابشناسی

نکته‌ای دربارۀ ترجمۀ تفسیر طبری

دربارۀ السواد الاعظم حکیم ابوالقاسم  اسحاق بن محمد سمرقندی

ثعالبی و مرغنی

جستاری در عدم تعارض علی‌نامه با شناختنامه فردوسی

شهریارنامه

باز هم در باب شهریارنامه

استاد صفا و کتاب حماسه‌سرایی او

دربارۀ کتاب کوچه

* رجال

محمد قزوینی

مجتبی مینوی

در باب پسران مجتبی مینوی در انگلستان

سعید نفیسی

دو نکته در شرح حال سعید نفیسی

نمایه