معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

«کتاب علی» نوشتۀ سیدیحیی دولت‌آبادی نخستین اثری است که شرکت طبع کتب آن را زیرنظر «انجمن معارف» به عنوان کتاب رسمی و درسی مدارس جدید منتشر کرده است. همچنین باید این کتاب را نخستین کتاب درسی دینی در آموزش و پرورش نوین ایران در سال‌های قبل از انقلاب مشروطه دانست. در این پژوهش افزون بر معرفی نویسندۀ کتاب، خانواده، عقاید و آثار وی و ویژگی‌های «کتاب علی» به تفصیل بررسی شده است.

سیدیحیی دولت‌آبادی در ماه رجب 1279هـ.ق در دولت‌آباد اصفهان زاده شد. پدرش، سیدهادی دولت‌آبادی از روحانیان پرنفوذ اصفهان و مدیر «مدرسۀ علمیۀ جلالیه» بود. قاضی نورالله شوشتری و میرعبدالکریم اصفهانی از اجداد وی نیز، هر دو عالمان دینی سرشناسی بوده‌اند. میرزا هادی، به جز یحیی، پنج پسر و سه دختر نیز داشت که صدیقه دولت‌آبادی، روزنامه‌نگار و از بنیان‌گذاران جنبش‌های فمینیستی در ایران و میرزا علی‌محمد دولت‌آبادی، نمایندۀ مجلس شورای ملی (دورۀ چهارم) از آن جمله‌اند.

یحیی دولت‌آبادی دروس مقدماتی و دینی را در اصفهان و نجف فراگرفت و پس از سفر به حلب، اسکندریه، قاهره و شرکت در حج و نیز چندین بار اقامت کوتاه در اصفهان، سرانجام در زمان «مظفرالدین شاه» ساکن تهران شد و با حمایت «امین‌الدوله» فعالیت خود را در حوزۀ معارف و مدرسه‌داری آغاز کرد. وی همچنین از مؤسسان «انجمن معارف» و شرکت طبع کتب و نیز مؤسس و مدیر «مدرسۀ سادات» و چند مدرسۀ دیگر بود.

دولت‌آبادی از چهره‌های مؤثر و از طرف‌داران جنبش مشروطه نیز بود و در دورۀ دوم و پنجم مجلس شورای ملی به نمایندگی انتخاب شد. وی در طول زندگی خود، چند کتاب نیز نگاشت و افزون بر همکاری با برخی نشریه‌های آن دوران در خط نستعلیق نیز استاد و صاحب سبک بود. دولت‌آبادی سرانجام در چهارم آبان‌ماه 1318 هـ.ش در 77 سالگی درگذشت و در آرامستان «امامزاده اسماعیل» در روستای زرگندۀ شمیران به خاک سپرده شد.

دولت‌آبادی افزون بر فعالیت‌های سیاسی و آموزشی، نویسندۀ پرکاری نیز بوده است. وی در سال‌هایی از عمر خود به طور جدی روزنامه‌نگاری کرده و با نشریه‌ها و روزنامه‌هایی نظیر بامداد، سروش، مساوات و مجلس همکاری کرده است. دولت‌آبادی شعر هم می‌سروده و افزون بر تسلط بر زبان‌های عربی، انگلیسی و فرانسوی، آثاری را نیز ترجمه کرده است. وی همچنین از شرکا و مؤسسان شرکت طبع کتب بوده است. برخی از آثار چاپی وی عبارتنداز: 1. حیات یحیی؛ 2. دورۀ زندگانی یا غصب حق اطفال؛ 3. کتاب علی؛ 4. رمان شهرناز؛ 5. نهال ادب؛ کنگره (کنگرۀ نژادی)؛ 7. اردی‌بهشت؛ 8. مکتوب به آکادمی؛ 9. دو اثر به نام حقایق.

«کتاب علی» که یحیی دولت‌آبادی آن را در سال 1316 هـ.ق تدوین و منتشر کرد، نخستین کتاب تعلیمات دینی در مدارس جدید ایران محسوب می‌شود. این کتاب را بارها نویسندگان، تصویرگران و ناشران مختلف تجدید چاپ کرده‌اند. افزون بر محتوای دینی، این کتاب از بعد روایت نیز برای کودکان ارزش تاریخی دارد. ظاهراً نام کتاب به نشان احترام از نام صدراعظم، علی‌خان امین‌الدوله که از حامیان «انجمن معارف» بود، گرفته شده است. در ادامۀ کتاب به دقت و تلاش والدین «علی» در امور تربیتی اشاره می‌شود و از ایجاد مدارس ملتی، فواید مدارس جدید و معایب مکتب‌خانه نیز سخن به میان می‌آید. از دیگر نکات جالی کتاب، تذکر و توصیۀ «علی» به معلم خود برای سیگار نکشیدن سر کلاس است. در ادامه نیز به مضرات سیگار، لزوم ترک آن و همچنین زشتی سیگار کشیدن نوجوان‌ها اشاره می‌شود.

در یک نگاه کلی باید افزود که اگرچه آموزش مباحث دینی به کودکان پیشینه‌ای بس دیرین دارد، می‌توان «کتاب علی» را نخستین کتاب درسی دینی در مدارس جدید ایران دانست. در دوران پیش از اسلام اغلب کتاب‌های آموزشی کودکان، ماهیت دینی داشته و در دوران تمدن اسلامی نیز کودکان پس از آموختن الفبا ملزوم به فراگیری عم‌جزء و نصاب بوده‌اند که اولی منتخبی از «قرآن» و دیگری لغت‌نامه‌ای با محتوا و رویکرد دینی است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمۀ ناشر

پیشگفتار دبیر مجموعه

اشاره

زندگی‌نامۀ یحیی دولت‌آبادی

شالوده‌های فکری دولت‌آبادی

آثار و تألیفات دولت‌آبادی

قریحۀ شعری دولت‌آبادی

دولت‌آبادی و انجمن معارف

دولت‌آبادی و مدیریت مدارس

معرفی و بررسی کتاب علی

جایگاه کتاب علی میان کتاب‌های درسی دینی

فهرست منابع

نسخۀ کامل کتاب علی