معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

چنانچه اختراع چاپ را در 1437 میلادی به دست گوتنبرگ بدانیم، این دستگاه تقریباً یک‌ونیم قرن بعد وارد ایران می‌شود. طبیعی است آنچه از چاپ در ایران شناخته می‌شود، آن نبوده که در دورۀ گوتنبرگ بوده، بلکه در قیاس با آن دوره، دستگاه پیشرفته‌تر سدۀ پانزدهمی بوده است. به نظر می‌رسد اشارۀ پی‌یترو دولاواله در سفرنامه‌اش از نخستین اشارات به چاپ در ایران بوده باشد. وی می‌نویسد شاه عباس اول برای آشنایی با چاپ و اشکال حروف، به یکی از اسقف‌های کرملی در ایران حکم کرد ترجمۀ «مزامیر» داود را برایش بیاورد که به خط عربی به دست ریموند چاپ شده بود. شاه عباس با دیدن این کتاب علاقه‌اش را برای ایجاد چاپخانه‌ای با حروف فارسی ـ عربی در ایران ابراز کرد و حتی اسقف کرملی را مأمور آوردن چاپخانه‌ای از رم به ایران نمود.

در همان حدود و حوالی هم ارمنیان ساکن جلفا دست به کار ورود چاپخانه به ایران می‌شوند و در سال 1043 هـ.ق چاپخانه‌ای در اصفهان دایر می‌کنند. ظاهراً این روند کمکی به رونق چاپخانه در ایران نمی‌کند؛ چون حروف مورد استفادۀ ارمنیان به خط ارمنی بوده و این کار ابتکار عمل را تنها در اختیار خود آنها قرار می‌داده است.

دورۀ قاجار جامعۀ ایران را به مرحلۀ تازه‌ای می‌برد. بخشی از این مرحلۀ تازه، از خواست شماری از درباریان هوشمند و آگاه مایه می‌گیرد و بخشی دیگر را برخی از طبقات نوطلب و نواندیش از پیش می‌برند که در ارتباط با تحولات و دگرگونی‌های جهانی بودند. چند سال قبل از راه‌اندازی چاپ سربی، چاپ سنگی هم دایر می‌شود و مرزهای هنر تصویرسازی ایران بسط و گسترش می‌یابد. شماری از هنرمندان تصویرسازی ایران که از همان ابتدا با بداخمی رقابت‌آمیز به مقولۀ چاپ و چاپخانه نگاه می‌کردند، حال جذب عرصۀ چاپ سنگی می‌شوند و توانایی و استعداد هنری خود را در این زمینه به کار می‌اندازند؛ به طوری که امروزه می‌توان از این هنرهای تصویری به صورت ژانر هنری متمایز و ممتازی سخن گفت.

در حقیقت صحنۀ کتاب‌های چاپ سنگی، صحنۀ هنرنمایی مصوران و کاتبان در حوزه‌های مختلف است که کلمات را با تصاویر درمی‌آمیزند و دنیایی ملموس و محسوس و رؤیایی پیش روی خوانندگان می‌گشایند و صورتی دیگر از هم‌کناری علم و هنر و جامعه را نشان می‌دهند.

این کتاب دربرگیرندۀ هضت مقاله از مقالات و تتبعات ایران‌شناسان در باب چاپ و چاپخانه و به‌ویژه چاپ سنگی و تاریخ پر فرازونشیب آن در ایران است که هر یک به گوشه‌ای از تاریخ چاپ سنگی فارسی نظر دارند. از این هشت مقاله سهم عمده‌ای به مقالات دانشنامۀ ایرانیکا اختصاص یافته، به طوری که پنج مقاله در نسخۀ آنلاین آن منتشر شده‌اند. سه مقالۀ دیگر نیز هر کدام در یکی از نشریات معتبر شرق‌شناسی منتشر شده‌اند.

اولین مقالۀ این کتاب دربارۀ تاریخچۀ مختصر چاپ در ایران به قلم ویلم فلور است. وی در این مقاله پس از به‌دست‌دادن تعریفی از چاپ و زیلوگرافی، به نخستین چاپ فارسی و چاپخانه ارمنی در جلفا و .... پرداخته است.

دربارۀ تاریخچۀ چاپ سنگی فارسی در ایران در مقالۀ دوم بحث و بررسی شده است. اولمپیادا شگلوآ در این مقاله معتقد است «نخستین کتاب‌های چاپ سنگی و همچنین چاپ حروفی، به واسطۀ حمایت و پشتیبانی مالی شاهزادگانی چون عباس میرزا در تبریز و منوچهر خان معتمدالدوله در تهران به چاپ رسیدند. به همین جهت تعداد کتاب‌های چاپ‌شده تا نیمۀ دهۀ 1840 بسیار کم بود. اما از این تاریخ به بعد، تاجران و کتاب‌فروشان به سود حاصل از فروش کتاب پی بردند. در اواخر دهۀ 1840 دست‌کم شش چاپخانۀ سنگی در تهران دایر بود و ده‌ها کتاب در این چاپخانه‌ها به چاپ رسید».

شگلوآ در مقالۀ سوم این کتاب به تاریخچۀ چاپ سنگی فارسی در آسیای میانه پرداخته است. وی معتقد است چاپ سنگی اواخر قرن نوزدهم در مناطق مختلفی از آسیای میانه راه‌‌اندازی شد. نویسنده در این مقاله یادآور می‌شود که بیشتر کتاب‌های چاپ سنگی در آسیای میانه به زبان‌های ترکی منتشر شده‌‌اند که این مسئله نشان‌دهندۀ جمعیت ترک‌زبان این منطقه بوده است.

هند از قرن نوزدهم تا دهۀ نخست قرن بیستم یکی از بزرگ‌ترین مراکز چاپ سنگی بود. موفقیت این شیوه از چاپ تا حد زیادی به این علت بوده که روش چاپ سنگی برای همۀ زبان‌ها یکسان و مشابه بود؛ چون در این شیوه هر متنی برای چاپ به دست یک کاتب کتابت می‌شد. در مقالۀ چهارم کتاب شگلوآ به تاریخچۀ چاپ سنگی فارسی در هند پرداخته است.

پنجمین مقاله از این کتاب به تأثیر نسخه‌های خطی بر کتاب‌های چاپ سنگی فارسی هند در قرن نوزدهم اختصاص یافته است.

نیل گرین در مقالۀ ششم این کتاب به سیر تحولات چاپ سنگی و بررسی ابزارها و سنگ‌های مورد استفاده در این فن اختصاص داده است. همچنین در این مقاله به بررسی تطبیقی صنعت چاپ سنگی و تجهیزات آن در ایران و جهان در یک بازۀ زمانی مشخص پرداخته شده است. در ضمن با استفاده از سفرنامه‌های فارسی وضعیت دسترسی ایرانیان به چاپ سنگی یا نقاط دیگر جهان مانند اروپا، روسیه، و جنوب و جنوب شرقی آسیا مقایسه شده است.

هنر منحصربه‌فرد تصویرسازی کتاب‌های چاپ سنگی حدود یک قرن در ایران رواج داشت. این هنر از 1850 یعنی با ورود چاپ سنگی به ایران آغاز شد و تا حدود 1950 ادامه یافت. در مقالۀ هفتم این کتاب اولریش مارزلف سیر مصورسازی کتاب‌های چاپ سنگی در ایران را تبیین کرده و در ضمن به تصویرسازان کتاب‌های چاپ سنگی و ویژگی‌های شاخص این مقوله اشاره کرده است.

مارزلف در مقالۀ پایانی کتاب در راستای بررسی جامعی از تصویرسازی داستانی در کتاب‌های چاپ سنگی دورۀ قاجار به زندگی و آثار میرزا علی‌قلی خویی پرداخته است. میرزا علی‌قلی خویی اهل خوی بود و از نقاشان ساده‌کار و خوش‌دست دورۀ ناصری به شمار می‌آمد. آثار این هنرمند در اغلب کتاب‌های چاپی آن دوره عرضه شده و معرف علاقمندی وی به صنعت تصویر بوده است.

فهرست مطالب کتاب:

دیباچه

یادداشت مترجم

تاریخچۀ مختصر چاپ در ایران

تاریخچۀ چاپ سنگی فارسی در ایران

تاریخچۀ چاپ سنگی فارسی در آسیای میانه

تاریخچۀ چاپ سنگی فارسی در هند

تأثیر نسخه‌های خطی بر کتاب‌های چاپ سنگی فارسی هند در قرن نوزدهم

سنگ‌هایی از باواریا: چاپ سنگی ایرانی در بستر جهانی

تصویرسازی در کتاب‌های چاپ سنگی فارسی

میرزا علی‌قلی خویی، تصویرساز بزرگ کتاب‌های چاپ سنگی فارسی

نمایه