معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

این کتاب که توسط علیرضا انیسی تهیه و تدوین شده است، در مجموع شامل ده مقالۀ فارسی و ده مقاله انگلیسی و نیز یک یادداشت به زبان فارسی و سه یادداشت به زبان انگلیسی است. همچنین در این کتاب با نگاهی کوتاه به زندگی و کتاب‌شناسی شهریار عدل پرداخته شده است.

شهریار عدل 14 بهمن 1322 زاده شد. اجداد پدري او اهل تبريز بودند. سال‌های دبستان و دبیرستان را در تهران گذراند و از پاييز 1338 (1959 ميلادى) ادامه تحصیلاتش را در فرانسه دنبال کرد. در مدرسه عالى علوم تاريخى در سوربن تحصيل كرد و هم‌زمان در مدرسه موزه لوور، تاريخ عمومى هنر، باستان‌شناسى مشرق‌زمين و تاريخ هنرهاى دوره اسلامى خواند و به مدرسه معمارى پاريس ـ بوزار ـ رفت. سپس به دوره دكتری پرداخت و برای رساله دکتری موضوع «فتوحات‏ همايون» را برگزید كه به تاريخ جنگ‌هاى شاه عباس در سال 1007 ق در خراسان و فتح هرات مربوط است. شهریار عدل در 31 خرداد 1394 به دلیل حملۀ قلبی در شهر پاریس درگذشت و پیکرش پس از مراسمی باشکوه از مقابل موزۀ ملی ایران، در قطعۀ نام‌آوران بهشت زهرا به خاک سپرده شد.

تحقیقات عدل با ورود و عضویت او در «مرکز ملى تحقيقات علمى فرانسه (CNRS)» شکل حرفه‌ای‌تری به خود گرفت. او در این مرکز پژوهش‌های خود را به ایران، افغانستان و آسیای میانه معطوف کرد و از عضو به مدير ممتاز تحقيقات ارتقا یافت. عدل همچنین عضو هیئت تحریریه مجله استوديا ايرانيكا بود که از آغاز دهه 70 میلادی در فرانسه منتشر می‌شود و دیگر اعضای تحریریه آن دانشمندانی چون ژيلبرت لازار، پل برنار، ژان كالمار، يان ريشار و فيليپ ژينیو هستند که به‌خوبی معرّف سطح اعتبار این نشریه است.

شهریار عدل از اواخر دهه 70 میلادی رياست «كميته بين‏المللى تدوين تاريخ تمدن‌هاى آسياى ميانه» را در یونسکو بر عهده داشت که در چارچوب آن با حضور دانشمندانی از نقاط مختلف جهان، مجموعه‌ای پرمایه و مفصل در این زمینه به زبان انگلیسی منتشر شد.

تحقیقات تاریخی و تاریخ هنری شهریار عدل بیشتر در زمینه قرون میانه اسلامی و به‌ویژه دوره‌های صفوی و قاجار متمرکز بود. او سلسله مقاله‏‌های مهمی درباره آغاز نقاشى مكتب مغول در هندوستان و همچنین نقاشى و صورت‌گران دوره صفوی نگاشته است. همچنین جنبه‌های تاریخی، هنری و فنی مواد فرهنگی این دوره مورد علاقه او بود. کتاب هنر و جامعه در جهان ایرانی که به فارسی نیز ترجمه شده از جمله کوشش‌های او در تدوین مقالاتی در این‌باره است.

تحقیقات میدانی باستان‌شناسی عدل نیز بیشتر بر دوران اسلامی متمرکز بود. او پژوهش‌ها و کاوش‌های باستان‌شناسی گسترده و دامنه‌داری در زوزن خراسان، بسطام سمنان، ری، مسجد نُه گنبد بلخ و بم به انجام رسانیده یا در دست انجام داشت. نتایج این تحقیقات نیز به طور پیوسته در نشریات اروپا یا ایران منتشر شده است. کتاب تهران، پایتخت دویست‌ساله از دیگر تلاش‌های او و همکار فرانسوی وی برنار اورکاد است که به مناسبت دویستمین سالگرد پایتخت شدن تهران در سال 1992 از سوی انجمن ایران‌شناسی فرانسه در ایران منتشر شد.

از دیگر کارهای عدل ثبت نخستین آثار ایران در فهرست میراث جهانی است که مقارن با آشفتگی‌های روزهای اول انقلاب و با هزینه شخصی وی انجام شد. چند ماه پس از وقوع انقلاب، در اردیبهشت سال 1358 او با سفر به مصر اقدام به پیگیری و ثبت میدان نقش جهان اصفهان، معبد چغازنبیل و تخت جمشید کرد. پس از آن به مدت 24 سال هیچ اثری از ایران در فهرست میراث جهانی ثبت نشد تا آنکه بار دیگر در اواخر دهة 70 خورشیدی با پیگیری‌های مدیریت وقت سازمان میراث فرهنگی، دوباره وی و جمعی از همکارانش اقدام به تهیه و تدوین پرونده‌های ثبت جهانی کردند و مجموعه تخت سلیمان در این فهرست به ثبت رسید. با وقوع زلزله بم در دی ماه 1382 نیز عدل در بم حضور یافت و به مدت بیش از یک دهه تحقیقات گسترده‌ای را درباره این منطقه غنی تاریخی پایه گذارد و ادامه داد.

از جمله کارهای ماندگار شهریار عدل، یافتن فیلم‌های زمان مظفرالدین شاه قاجار در فیلم‌خانۀ کاخ گلستان و تلاش‌هایی است که با همکاری نهادهای مسئول برای ترمیم و معرفی آنها در مرکز ملی سینماتوگرافی فرانسه انجام داد. این اقدام پرتویی نو بر آغاز تاریخ سینمای ایران افکند. عدل به این کار بسنده نکرد و مقالات مهم و راهگشایی نیز درباره «آشنايي با سينما و نخستين گام‌ها در فيلمبرداري و فيلم‌سازي در ايران» نگاشت. او با اشرافی که به تاریخ و هنر دوره قاجار داشت، مقالاتی کلیدی نیز درباره تاریخ عکاسی نگاشت و در کنار یحیی ذکاء و ایرج افشار از معدود صاحب‌نظران در این زمینه به شمار می‌آمد. شهریار عدل به دریافت مدال فرهنگ جهانی یونسکو نیز نائل آمد. در سال 1388 (2009 م) کویچیرو ماتسورا، دبیر کل وقت یونسکو، طی مراسمی در حضور ایرینا بوکوا، دبیر کل منتخب و کنونی آن سازمان، مدال فرهنگ جهانی یونسکو موسوم به «پنج قاره» را در مقر یونسکو در پاریس به شهریار عدل اعطا کردند.

سیدمحمد بهشتی، رییس پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری در بخش «به نام شهریار عدل» نوشته است: «شهریار عدل هیچ‌گاه برای درآمد و جاه و موقعیت و بهانه‌های دیگر به دنبال پژوهش نبود، بلکه عشقی که به تاریخ و میراث فرهنگی داشت معنا و هدایت همه فعالیت‌هایش بود. شهریار عدل تمنای انس با باطن موضوعات را داشت و ده‌ها ویژگی و صفت ایرانی بودن را در بینش و منش خود داشت. رندی او نه از جنس ناقلایی و بردن به هر بهایی بلکه ایجابی بود. رندانه مقصود را دنبال می‌کرد و با همه ارتباط داشت و به همه توجه می‌کرد. از سیاسی‌کاری به جد پرهیز می‌کرد و به جای آن می‌کوشید از طریق روابطش آنچه صلاح بود را پیش ببرد و نه فقط در ایران بلکه در فرانسه هم همین‌طور بود، و در افغانستان هم. او پشت کسی بدگویی نمی‌کرد. نه فقط از روی خوش خلقی بلکه رندی چون احساس می‌کرد که بدگویی از یک نفر ممکن است بعدها اگر طرف به موقعیتی رسید درباره کاری که به روابط میان آن دو ربطی ندارد، میراث فرهنگی را قربانی انتقام شخصی کند».

فهرست مطالب کتاب:

سخن ناشر

پیشگفتار/ علیرضا انیسی

نگاهی کوتاه به زندگی شهریار عدل

کتاب‌شناسی شهریار عدل

به نام شهریار عدل/ سیدمحمد بهشتی

غواص دریای تصاویر/ علیرضا قاسم‌خان

کارنامه سینمایی شهریار عدل/ سعید قطبی زاده

پژوهشی در معماری امامزاده جعفر دامغان/ علیرضا انیسی

بازشناسی قدمت و معماری منظر کوشک میانی .../ «بُست» افغانستان/ اسدالله جودکی عزیزی و سیدرسول موسوی حاجی

بازخوانی هرات صفوی براساس فرمان و سواد حکم شاه‌طهماسب/ مریم رضائی‌پور و حمیدرضا جیحانی

تأمین روشنایی و گرما در بناهای اشکانی خورهه/ مهدی رهبر

شکل‌گیری و تحولات مسجد بایزید در مجموعه تاریخی شهر بسطام/ محمدابراهیم زارعی

منظر باستان‌شناسی خانه خدا/ علی صدرائی

تحول اجتماعی و فرهنگی از منظر انسان‌شناختی و باستان‌شناختی/ حسن فاضلی نشلی و سید طاها هاشمی

جغرافیای تاریخی خراسان در متون قرون اولیه تا میانه اسلامی/ محمد مرتضایی و زهرا پورشعبانیان

فتوحات همایونی/ احمد میرزاکوچک خوشنویس

رفتار تاریخی با آثار گذشته/ فرهاد نظری

* بخش غیرفارسی