معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

گلزار ادبی سرودۀ سید اشرف‌الدین حسینی معروف به «نسیم شمال»، سال 1332هـ.ق در دوران سلطنت «احمد شاه» قاجار در رشت و تهران منتشر شد. این کتاب، اثری مهم و تأثیرگذار در تاریخ ادبیات کودک ایران محسوب می‌شود؛ چراکه از سویی یکی از نخستین کتاب‌های شعر کودک و نوجوان ایران به شمار می‌رود و از سوی دیگر نیز به دلیل اقتباس و بهره‌گیری از حکایت‌های عامیانۀ غربی و همچنین ترجمه و بازنویسی منظوم اهمیتی ویژه دارد.

در این کتاب پس از نگاهی به تاریخچۀ زندگی سید اشرف‌الدین و روزنامۀ محبوب «نسیم شمال» به اشعار کودکانۀ وی نیز اشاره‌ای گذرا می‌شود. در پی معرفی گلزار ادبی نیز برخی  ویژگی‌های محتوایی این اشعار بررسی می‌شود.

سید اشرف‌الدین حسینی گیلانی، روزنامه‌نگار و شاعر متعهد دوران مشروطه است که در شعر «اشرف»، «فقیر» و «اشرف گیلانی» تخلص می‌کرد. دربارۀ تاریخ، محل تولد، دوران زندگی و حتی بیماری و مرگ او نظرهای مختلفی هست. وی بنا بر روایتی سال 1288 هـ.ق در شهر رشت و بنابر روایتی دیگر چنانچه خود اذعان نموده، در قزوین به دنیا آمد. پدرش آقا عبدالله برغانی، امام جمعۀ وقت قزوین و فرزند شیخ محمدتقی برغانی، معروف به شهید ثالث بود. در شش‌ماهگی یتیم شد و در یتیمی ملک و مال و خانه‌اش را غصب کردند و او دچار فقر و تنگدستی شد. در جوانی به عتبات رفته و چندی در کربلا و نجف زیسته و بعد شور میهن‌پرستی او را به ایران کشیده است. سید به قزوین آمد و از آنجا در 22 سالگی به تبریز رفت و با پیر روشن‌ضمیری آشنا شد. دورۀ تحصیلات مقدماتی را در تبریز گذراند و هیئت و جغرافیا و صرف و نحو و منطق و هندسه و دیگر علوم متداول را آموخت و چندی بعد به گیلان آمد و در رشت اقامت گزید و از رشتیان مهربانی‌ها دید و نخستین شعرهای خود را همان‌جا سرود. فوت وی اواخر سال 1312 رخ داده است.

به طور کلی روزنامۀ «نسیم شمال» مهم‌ترین اثر و فعالیت فرهنگی سید اشرف‌الدین گیلانی محسوب می‌شود که تا پنجاه روز پیش از مرگش منتشر شده و دوره‌های انتشار آن عبارتند از: 1325 ـ 1326 هـ.ق در رشت، 1333 ـ 1339 هـ.ق، 1301 ـ 1306 هـ.ق و 1311 ـ 1312 هـ.ق در تهران. بنا بر اسناد و اقوال مختلف، توزیع و فروش این نشریه به تمامی کودکان سپرده می‌شود که این امر نشانگر ارتباط ویژۀ سید اشرف‌الدین با مخاطبان کودک و نوجوان است. نکتۀ مهم دیگر توجه خاص سید اشرف‌الدین به موضوعات مربوط به کودکان، به‌ویژه مدارس جدید و حق تحصیل دختران است. همچنین برخی کارشناسان و مورخان ادبیات کودک و نوجوان، «نسیم شمال» را نشریه‌ای نوجوانانه می‌دانند.

گفتنی است از میان اشعار چاپی سید اشرف‌الدین در «نسیم شمال» ده‌ها شعر با موضوعات مرتبط با کودکان می‌توان یافت که نشانگر توجه ویژۀ وی به کودکان است.

چاپ دوم «گلزار ادبی» مربوط به سال 1332 هـ.ق است و احتمالاً چاپ نخست آن نیز همان سال بوده است. کتاب در چاپخانۀ آقا میرزا علی‌اصغر در تهران به چاپ رسیده و تأییدیۀ ادارۀ معارف گیلان مبنی بر جواز استفاده و تدریس کتاب در پایه‌های دوم و سوم ابتدایی در آن درج شده است. با توجه به سکونت سید اشرف‌الدین در رشت در سال 1332 هـ.ق ممکن است چاپ نخست کتاب در رشت بوده باشد. احتمالاً پس از اقبال عمومی از کتاب در رشت، سید اشرف‌الدین به فکر چاپ آن در تهران و ارائۀ آن به مدارس تهران و سایر شهرها نیز می‌افتد. وی پس از چاپ کتاب از سال 1332 هـ.ق در تهران ساکن شده و دوره‌ای جدید از «نسیم شمال» و همچنین «باغ بهشت» را منتشر می‌کند. کاتب کتاب «مرتضی الحسینی البرغانی» نام دارد که از کاتبان فعال آن دوران و احتمالاً از بستگان سید اشرف‌الدین است. بنا بر شواهد موجود از کتاب در مدارس ایران استقبال فراوانی می‌شود. به طور کلی کتاب دربرگیرندۀ 33 حکایت منظوم است که شاعر مدعی است از حکایت‌های لافونتن و فلوریان اقتباس شده است.

به طور کلی «گلزار ادبی» 33 مثنوی دارد و سبک آن نیز روایی و داستانی است. کتاب همچنین زبانی ساده و روشن دارد و از آنجا که برای دانش‌آموزان تدوین شده، ردپای واژگان محاوره‌ای در آن دیده نمی‌شود. همۀ مثنوی‌ها نیز حکایت دارند به جز مثنوی آخر که مضمون آن پند و نصیحت محض است.

بیشتر مثنوی‌های این کتاب، حکایاتی از زبان حیوانات اس که مانند کلیله و دمنه به شخصیت‌های آن ویژگی‌های انسانی بخشیده شده است. از طریق این حکایت‌ها، کودکان به طور غیرمستقیم با ستایش صفات عالی انسانی و اخلاقی و نکوهش صفات زشت و رذایل اخلاقی آشنا می‌شوند. نویسنده همچنین در پایان هر حکایت، اغلب به طور مستقیم نتیجه‌گیری کرده و هدف از بیان حکایت را آشکارا شرح می‌دهد.

از دیگر ویژگی‌های این مثنوی‌ها این است که معمولاً در پایان هر حکایت، شاعر با بهره‌گیری از صنعت مفاخره در یک یا چند بیت از قلم خود تعریف می‌کند. این امر همچنین می‌تواند بیانگر آگاهی سید اشرف‌الدین از نفوذ آثار خود میان مردم باشد.

گفتنی است در مثنوی اول، بر خلاف دیگر حکایت‌ها که معمولاً شخصیت‌های اصلی آن حیوانات هستند، شخصیت‌های اصلی دو مفهوم انتزاعی «راست» و «دروغ» هستند؛ گویا نویسنده آگاهانه دست به چنین انتخابی زده تا مخاطب دریابد که آنچه در قالب حکایت و داستان در مثنوی‌های بعد می‌خواند، چیزی نیست جز آمیزه‌ای از راست‌ها و دروغ‌ها و هدف اصلی از بیان آنها نیز آموزش نکات اخلاقی و به طور کلی درس‌هایی است که در هر حکایت نهفته است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمۀ ناشر

پیشگفتار دبیر مجموعه

اشاره

زندگی‌نامۀ سید اشرف‌الدین حسینی

روزنامۀ نسیم شمال

اشعار کودکانۀ نسیم شمال

معرفی گلزار ادبی

جایگاه تاریخی گلزار ادبی در شعر کودک

جایگاه تاریخی گلزار ادبی در بازآفرینی حکایات لافونتن

جایگاه ادبی و اجتماعی نسیم شمال

بررسی گلزار ادبی

فهرست منابع

نسخۀ کامل گلزار ادبی