معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

فردوسی در زمانه‌ای می‌زیسته که آثار حملۀ اعراب، همۀ هستی ملتی تاریخ‌ساز و متمدن را از بین برده و بی‌خردی و آز و حرص و طمع و نان به نرخ روز خوردن در گوشت و پوست مردم و به‌ویژه حاکمان آن رخنه کرده است.

بدان‌گونه که سلطانی به نام اسلام و در پناه ولایت حکومت خلیفۀ عباسی، بی‌محابا به همۀ دنیای آن روز اطراف ایران به عنوان جهاد حمله‌ور می‌شود؛ خون‌ها می‌ریزد و همۀ این کارها را به نام جهاد و در پوشش دین انجام می‌دهد و تعدادی شاعر و عالم به ظاهر دینی نیز برای تأیید خودش در دربار پرورش می‌دهد. اینک این فردوسی این دهقان آزادۀ توسی که قطعاً از بندگان خاص خداست و از هوش و فراست بی‌نظیر برخوردار است، شاهد این اوضاع است و تمام سوابق و حتی زیان یک قوم تمدن‌ساز را در معرض نابودی می‌بیند.

قصد اصلی فردوسی، حفظ ملیت ایرانی و جلوگیری از استمرار تحقیر ایرانی توسط قوم مهاجر عرب بوده است و بنابراین وی با به‌دست‌آوردن نظم نیمه‌تمام دقیقی که هزار بیت است از یک‌سو و به‌دست‌آوردن شاهنامۀ منثور و خدای‌نامه‌ها، بنیان شاهنامه را افکند. گرچه فردوسی خود در شاهنامه تکیه بر حفظ زبان فارسی دارد؛ ولی اصل هدف او، حفظ هویت ایران و ایرانی است و او بین دو کانون قدرت عرب بغداد و ترک غزنه نمی‌تواند دم از هویت ایرانی بزند و به اصطلاح حفظ زبان را بهانه قرار داده است.

شاید بتوان گفت شاهنامه افزون بر رسالت احیای هویت ملی ایرانی در ساحت رفتارهای فردی و اجتماعی مبتنی بر چهار صفت اصلی است که در جای‌جای این اثر هویداست؛ یکی نام است که منظور شهرت به نیکی و نام‌آوری است؛ دوم خرد است؛ سوم داد و عدل و چهارم خداشناسی و از سوی دیگر همواره در مقام نفی دو صفت منفی که شاید ریشۀ همۀ بدبختی‌هاست؛ یعنی آز و نیاز برآمده است. افزون بر آن غرور و تکبر را در همه جا نهی می‌کند؛ حتی اگر دانشمند باشی و ادعای بی‌نیازی از علم‌آموزی کنی.

به‌راستی کدام کتاب بیشتر از شاهنامه، این تک‌درخت ساحت ادبیات ایران بزرگ، با بیان داستان می‌تواند این همه قلل رفیع اخلاقی را بنمایاند؟ راستی و درستی را، پیمان نگه‌داشتن و وفاداری را، عشق را و مبارزه با ناپاکی، جهل و بیداد را؟ بی‌شک چنانچه به اندرزهای شاهنامه که رتبۀ اول را در ادبیات ما دارد عمل گردد، حاصل آن یک زندگی شاد و سالم خواهد بود.

به‌یقین شاهنامه مجموعه‌ای از مکارم اخلاق است؛ به طوری که گفته‌اند تقریباً ده درصد کل شاهنامه مجموعۀ ادبیات تعلیمی یا اخلاقی است.  چکیدۀ شاهنامه تبلیغ خرد است و عدالت و دوری از حرص و آز و اینکه هر عملی را عکس‌العملی است مناسب با آن. بنابراین فردوسی بنا ندارد هیچ بدی را در شاهنامه بدون جزا و به حال خود واگذارد؛ حتی در مورد جمشید که از راه عدل به دور افتاد، می‌گوید:

منی کرد آن شاه یزدان‌شناس                                  ز یزدان بپیچید و شد ناسپاس

چنین گفت با سالخورده مهان                                   که جز خویشتن را ندانم جهان

در خونخواهی سیاوش، با وجود اینکه این خونخواهی را حق ایرانیان می‌داند و بخش بزرگی از جدال ایرانیان و تورانیان را تشکیل می‌دهد، ولی پیام نهایی این است از قول پیران ویسه:

گه آمد که گردی از این کینه سیر                              به خون ریختن چند باشی دلیر!

به کین جستن مرده‌ای ناپدید                                   سر زندگانی چند خواهی برید؟

باید امروزه بیاموزیم که فردوسی با این اثر نخواسته است راوی تاریخ رخدادها باشد، بلکه آنان تاریخ آرمان‌ها و آرزوهای ملتی را که اینک تقدیر، سرنوشت شومی را برای او رقم زده است بیان کرده و به دنبال احیای غیرت ملی ایرانی بوده است که بی‌تردید به توفیق کامل دست یافته است.

نگارنده در این کتاب با توجه به نیاز نسل جوان و فرصت اندک افراد برای مطالعه و ضرورت تأمل در مبانی اخلاقی، خلاصۀ کل شاهنامه را با تکیه بر اشعار اخلاقی آن جمع‌آوری کرده است. کتاب بدین سبب «اخلاق خسروانی» نامیده شده که اخلاق برآمده از حکمت یا به تعبیری فلسفه است و آنچه در طی قرون به نام فلسفۀ ایران باستان شناخته شده و شیخ شهید سهروردی منادی آن بوده است، به نام حکمت خسروانی شناخته می‌شود. بنابراین اخلاق خردگرای ایرانی مبتنی بر آن فلسفه و نگرش «اخلاق خسروانی» نامیده شده است.