معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

در دورۀ قاجار بزرگ‌مردانی پرورش یافته‌اند که برخی از آنها پایه‌گذار و پیشرو امرو فرهنگی، علیم، اقتصادی و اجتماعی بوده‌اند. یکی از این نخبگان کمتر شناخته‌شده، «میرزا تقی‌خان کاشانی» است که علوم و فنون جدید را در «دارالفنون» کاشان آموخت و در خانواده‌ای پرورش یافت که سخت‌کوشی، راستی، درست‌کاری و مسئولیت‌پذیری میراث آن بود.

میرزا تقی‌خان کاشانی معروف به «حکیم‌باشی» و متخلص به «فرهنگ» در سال 1256 هـ.ق در کاشان به دنیا آمد. وی از جمله پیشروان روزنامه‌نگاری و آموزش و پرورش و طب نوین در ایران است. پدرش، ملا محمدهاشم انصاری و پدربزرگش، ملا محمدحسین انصاری، معروف به «بابا» از اکابر سلسۀ شاه نعمت‌الله ولی و صاحب نفس کامل و مقام عالی بود.

میرزا تقی‌خان از آغاز جوانی به کارهای بزرگی روی آورد و چنان کارآزموده و بااعتبار گشت که از سوی شاه و وزیر نیز تحسین شد. وی مورد اعتماد مسعودمیرزا، «ظل‌السلطان» قرار گرفت و توانمندی‌های خود را وقف نوآوری در عرصه‌های مختلف علمی، آموزشی، پزشکی، دادگستری، روزنامه‌نگاری، عمرانی و کاوش‌های معدنی کرد و افزون بر آن به ترجمه و نگارش آثار ماندنی نیز روی آورد.

گفتنی مهم دیگر دربارۀ میرزا تقی‌خان، نقطۀ آغاز دوران خدمت اوست. پس از آنکه وزیر علوم، علی‌قلی میرزا، «اعتضاد‌السلطنه»، میرزا تقی‌خان را به ناصرالدین‌شاه معرفی کرد، به دستور شاه، میرزا تقی‌خان مأمور بیمارستان نظامی شد و به مدت یک سال شایستگی خود را به خوبی به همگان نشان داد.

میرزا تقی‌خان کاشانی، «المنطبعه فی‌الفارس (روزنامۀ فارس)»، نخستین نشریۀ ادواری شیراز و «روزنامۀ فرهنگ»، نخستین نشریۀ اصفهان را منتشر کرد. وی همچنین بینان‌گذار «مدرسۀ همایونی»، «انجمن پزشکان» و «انجمن معارف» در اصفهان و مؤلف، مترجم و محقق بود. نگاهی به آثار میرزا تقی‌خان نشان می‌دهد که وی یکی از خدمت‌گزاران بزرگ این سرزمین بوده و چنانچه عمرش کفاف می‌داد، می‌توانست «امیرکبیر دوم» ایران باشد؛ چرا که هماره در بیدارسازی ایرانیان سهمی بسزا و نقشی برجسته داشته است.

میرزا تقی‌خان پیشرفت و توسعۀ ایران را منوط به اصلاح و تغییر نظام آموزشی و افزایش آگاهی مردم می‌دانست و در این راه، خود نیز گام‌های مؤثری برداشت. میرزا تقی‌خان سرانجام در شب سیزدهم ماه رجب 1303 بر اثر استسقا درگذشت و در حجرۀ شرقی تکیۀ میرزا ابوالقاسم فندرسکی در آرامستان «تخت فولاد» اصفهان به خاک سپرده شد.

او یکی از چهره‌های مهم علمی و مطبوعاتی در دورۀ ناصرالدین شاه است. وی افزون بر انتشار روزنامه‌های «فارس» و «فرهنگ» چند جلد کتاب نیز نوشته که از آن میان رسالۀ «تربیت» اهمیت زیادی دارد. وی در این کتاب که اولین کتاب مستقل دربارۀ مسائل تعلیم و تربیت در ایران و لزوم اصلاح مدارس است، به نکات تازه و مهم دربارۀ ویژگی‌های مدارس، روش تدریس، شیوۀ نگارش کتب درسی، ویژگی‌های معلم و .... اشاره کرده است.

نویسنده در مقدمۀ رسالۀ خود برای نشان دادن وضعیت آموزش و پرورش در ایران، ویژگی‌های مکتب‌خانه را که خود نیز در آن تحصیل کرده، شرح می‌دهد. این مقدمه انتقادی و خواندنی، درآمدی است برای بحث دربارۀ موضوع تربیت از منظر سه عامل مهم: 1. مکان آموزش؛ 2. مدرسان؛ 3. روش تدریس در زمان تحصیل مؤلف.

میرزا تقی‌خان در ادامۀ رسالۀ خود نخست پایه و اساس تربیت را شرح می‌دهد و سپس دیدگاه خود را دربارۀ سازمان و مقاطع تحصیلی و اصلاحاتی که باید صورت گیرد، تبیین می‌کند. تربیت جدی تفاوت نظام آموزش‌و پرورش اروپا و ملت‌های جاهل، مردم اروپا از راه دستگاه آموزش و پرورش جوانان را سازنده و مخترع و مبتکر کرده‌اند. اهل اروپا چنان دستگاه تربیت را منظم کرده‌اند که به اندک زمانی جوانان را منشأ علوم بدیعه و مصدر اختراعان جدیده می‌کنند. نه از نژاد خودستایی می‌کنند و نه از مکتب و احتشام مفاخرت دارند؛ اما در ملت‌های جاهل، هوش و استعداد‌های جوانان را با ترش‌رویی و سرگردانی و خوداری از پرسش و پاسخ ضایع می‌کنند و اطفال بی‌گناه را به بهانه‌های جزیی به ضرب چوب و تازیانه از پا می‌اندازند و از کسب علوم و صنایع می‌رمانند و حتی از نوشتن و خواندن بی‌بهره می‌کنند. وی در ادامه عمده‌ترین راه چاره را پذیرفتن قوانین آموزشی اروپاییان می‌داند و برای اصلاح نظام تعلیم و تربیت ایران راهکارهایی را ارائه می‌کند.

میرزا تقی‌خان  در ادامۀ رسالۀ خود اصلاحاتی را که در نظام آموزشی باید صورت گیرد، چنین برمی‌شمارد: 1. اصلاح خط؛ 2. اصلاح روش آموزشی؛ 3. تأسیس کودکستان؛ 4. تأسیس مدارس ابتدایی؛ 5. تأسیس مدارس روزانه و شبانه‌روزی.

میرزا تقی‌خان در ادامۀ اثر خود، دربارۀ اهیمت هوای سالم، بحث کرده است و زیان هوای ناسالم و سرد و نمناک بودن مکتب‌خانه‌‌ها را از منظر شیوع بیماری‌های گوناگون تبیین کرده و افزون بر توصیه به حفظ سلامت روان کودکان به دور کردن آنها از عادت‌های ناپسند نیز اشاره کرده است.

نویسنده در ادامۀ بحث و در خطاب به وطن‌پرستان و دولت‌مندان آنها را تشویق می‌کند که همواره برای تدارک لوازم تربیت بکوشند. وی همچنین به دولت فرانسه اشاره می‌کند که هماره برای تربیت مردم کشور خود و دیگر مردم جهان می‌کوشد و هیچ علم و حرفه‌ای را از دیگر دولت‌ها دریغ نمی‌دارد. میرزا تقی‌خان در توضیح مطالب این بخش برای تأیید سخنان خود از آیات و احادیث بسیاری بهره گرفته است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمۀ ناشر

پیشگفتار دبیر مجموعه

نقد و بررسی رسالۀ تربیت

سخن مصحح

روزشمار زندگی میرزا تقی خان کاشانی

زندگی‌نامۀ میرزا تقی خان کاشانی

خدمات میرزا تقی خان کاشانی

انتشار روزنامه

تأسیس مدرسه

تأسیس انجمن

کشف معادن

تهیۀ نقشۀ راه‌ها، پل‌ها و سدها

آثار میرزا تقی خان کاشانی

میرزا تقی خان، مرد کار و عمل

پایان کار و زندگی میرزا تقی خان

نگاهی به رسالۀ تربیت

وضعیت تعلیم و تربیت در ایران

اصلاح نظام آموزشی و تعلیم و تربیت نوین

اصلاحات آموزشی

فهرست منابع

متن کامل رسالۀ تربیت

متن اندرزنامۀ لرد برلی