معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

این کتاب دربرگیرندۀ مجموعه‌ای از دل‌نوشته‌ها و مقالات و گفتارهایی است که همه در باب و یاد استاد دکتر محمدباقر کتابی (1302 ـ 1397) است و به او تقدیم شده است. نام این گلچین از آن روست که واژۀ «روشنا» در این ترکیب دو وجه دارد: نخست آنکه اگر شهر، روشنایی‌های راستینی دارد و داشت، بی‌شک یکی از آن میان، او بود که بسیاری را روشن می‌کرد و از دست دادیمش!.

دو دیگر آنکه روشنا در زبان فارسی تلفظی هم به سکون شین دارد و در ترکیب آشنا ـ روشنا هنوز در بسیاری از گویش‌ها از جمله در اصفهانی هنوز زنده است و برخی را گمان آن است که اصفهانی است و حال آنکه نیست و در شعر خاقانی هم شاید همین باشد:

مسکین دلم از خلق وفایی می‌جست                          گمره شده بود، رهنمایی می‌جست

مانندۀ آن مرد ختایی که به بلخ                                 برکرد چراغ و آشنایی می‌جست

که ظاهراً چون کاتبان کم‌کم متوجه آن نشده‌اند، آن را «آشنایی» کرده‌اند؛ اما خاقانی با مهارتی هرچه تمام‌تر و با توجه به ایهام ظریف آن، گویی «روشنایی» به کار برده است.

به هر حال دکتر کتابی روشنای شهر بود و گوشه‌گوشۀ آن را می‌شناخت و شهر نیز او را. از فقیه و شاعر و نوازنده و نویسنده و دانشجو و معلم و پزشک و ... . زن و مرد به او ارادت می‌ورزیدند. این ترکیب کم‌وبیش در این مجموعه هم دیده می‌شود. فراز و فرودی که به لحاظ کمّی و کیفی در این چهل متن است، برآیند چنین توسعی است.

سیدمحمدباقر کتابی از سلسلۀ سادات کتابی بود. سادات کتابی اصفهان از سلسلۀ سادات محترم و معزز اصفهان که عموماً به فضل و دیانت و تقوا و امانت شهرت دارند و عدۀ زیادی از علما و فضلا و مدرسین از این سلسلۀ جلیله برخاسته‌اند. مراتب تقوا و دانش آن بزرگ‌مرد زبانزد همگان بود. عمر پربار آن جناب یکسره در کسب علم و پارسایی و معاشرت و مؤانست با بزرگان فرهنگ و اندیشه گذشت. تسلط ایشان به قرآن و نهج‌البلاغه و ادبیات فارسی و عربی مورد اتفاق همه بود.

در ابتدای این یادنامه، گفتگویی که با استاد کتابی صورت گرفته، آورده شده است. ایشان در این گفتگو به زندگی و زمانۀ خود از بدو تولد پرداخته‌اند. در بخشی از این گفتگو استاد دربارۀ سؤالی دربارۀ حافظ یا سعدی می‌گوید: «از نظر من سعدی رود جاری و وسیع است که ته آن پر از جواهر و الماس‌های درخشان است و می‌توان از آن برداشت، آن را نوشید و بهرۀ کامل برد؛ اما حافظ اقیانوسی است که فقط باید از دور دیدک مولوی هم اصلاً حضور است». (ص 56)

دربارۀ حاج آقا رحیم ارباب در این گفتگو آمده است: «از شخصیت‌های بسیار بزرگ که من در عمرم دیدم و بعد از او دیگر مانندش را نیافتم. حکیم بزرگوار و فقیه وارستۀ پرهیزگار. عارف فرزانه و دانشمند عالی‌مقدار. حضرت آیت‌الله العظمی حاج آقا رحیم ارباب که یکی از چهره‌های درخشان فلسفه و علم بود. او به حقیقت علامه بود و مجموعه‌ای از علوم و معارف فرهنگ اسلامی را تا سرحد استادی و اجتهاد در خود گرد آورده بود. از دانش ریاضی و نجوم هم بهرۀ فراوان داشت. عرفان واقعی در وجود او تجلی خاص داشت و می‌توان گفت که او عارف واصل به خدا بود». (ص 36)

فصل بعدی این یادنامه اختصاص به یاد استاد در زبان دوستان، شاگردان و ارادتمندان ایشان دارد. در فصل سوم کتاب نیز در چهار بخش قرآن و نهج‌البلاغه و متون روایی، عرفان و فلسفه و ادبیات، اسلام و مباحث کلامی، و رجال اصفهان و اصفهان‌شناسی در مجموع شانزده مقاله به ایشان تقدیم شده است. در پایان کتاب نیز وصیت‌نامۀ ایشان آورده شده است.

فهرست مطالب کتاب:

یادداشت

سرآغاز

مقدمه

سال‌نگار زندگی استاد

* فصل اول: مصاحبه با استاد

بگذاشتی‌ام غم تو نگذاشت مرا

پژواک محبت

* فصل دوم: یاد استاد

دریای شفقت

خاندان فضل و تقوا

به یاد زنده یاد استاد

ورع مجسم

نمونۀ بارز صفات متقین

اشک نوشته‌ای در سوگ بهترین معلم دنیا

استاد علم و دین و اخلاق

حکم‌گزار ملک ادب و اندیشه

محضر شاد

از پس پشت پردۀ پندار

معلم عشق و عرفان

آنچه گم کردیم

سلوک عملی معلم پارسا و استاد عشق

مدهوش سرور وصل

در محضر استاد

مرشدِ روشن ضمیر ما

نگاهی به مرام تربیتی استاد

مردی از قبیلۀ عالمان دین

استاد مسلم

فعال سیاسی در انقلاب

معلم عشق

جامع خوبی‌ها

 عیادت از شاگرد

چشمه کجاست؟

کفایت حضور

پیام دکتر سیدمحمد باقر کتابی

* فصل سوم: مقالات تقدیمی به استاد

بخش اول؛ قرآن و نهج‌البلاغه و متون روایی

درنگی در پیام پروردگار (سورۀ فرقان)

هم سؤال از علم خیزد هم جواب

بخش دوم؛ عرفان و فلسفه و ادبیات

اندیشه‌های مولانا در اشعار شورانگیز صائب

داستان آفرینش آدم در منظومه‌های عرفانی سنایی و عطار و مولانا

فلسفه و مسألۀ عواطف

نقش استعارۀ تهکمیّه در طنز حافظ

«دستورالاشعار» یا «قواعد منتخب» رساله‌ای در علم عروض و قافیه

خوان‌ناساز

پردۀ باده، پردۀ ماده، پردۀ مائه، پردۀ مایه

بخش سوم؛ اسلام و مباحث کلامی

دعا؛ تبلور فقر و افتقار در ارتباط پروردگار

بدا در کتاب و سنت

بخش چهارم؛ رجال اصفهان و اصفهان‌شناسی

نقد و بررسی روایات آغاز ورود اسلام به اصفهان

«رجال اصفهان» مرحوم کتابی اثری در راستای رجال نویسی محلی

میرسیدعلی جناب و نقشۀ سیدرضا‌خان

نقش حاجی سید محمدقاسم روضه‌خوان کاشانی، حاج میرمحمدحسین اصفهانی و میرزا هاشم اصفهانی در نگارش لسان‌الذاکرین راثی نایینی

دربارۀ جمال‌زاده

وصیتنامۀ دکتر محمدباقی کتابی 1375

تصاویر