معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

مرکز و خاستگاه قوم سغد در دره زرافشان و واحه‌های پنجیکند و سمرقند بود که از آنجا به شرق و غرب سرزمین میان دو رود جیحون و سیحون پراکنده شدند و واحه‌های بخارا، فراغانه و چاچ (تاشکند) را اشغال کردند؛ از سمیراشیه (قرقیزستان کنونی) گذشته و در سین‌ کیان (ترکسنان چین) و مغولستان مهاجرنشینانی تشکیل دادند و تجار آنها در شهرهای بزرگ چین مستقر شدند.

سغد از ایالت‌های هخامنشیان بود و پس از لشکرکشی اسکندر مقدونی و مقاومت و دفاع سردار بزرگشان «سپیتامنس» به دفاع سردار بزرگشان «سپیتامنس» به دست یونانیان افتاد. حملۀ اسکندر به سغد و غارت سمرقند موجب نخستین مهاجرت سغدی‌ها به سوی مرزهای چین شد. سغدی‌های بازمانده دولت‌شهرهایی تشکیل دادند و خیلی زود از سلوکیان جدا شدند و استقلال یافتند.

از مقایسۀ مطالبی که مآخذ هخامنشی، یونانی، ساسانی، چینی و اسلامی دربارۀ سغد گفته‌اند، می‌توان گسترۀ جغرافیای آن را تا حدودی مشخص کرد. بی‌شک مرکز فرهنگی و سیاسی سغد سمرقتند بوده که یکی از مراکز بزرگ تجاری جادۀ ابریشم نیز به شمار می رفته است. از این پایگاه، سغدیان که انحصار تجارت ابریشم را در مسیر شرقی داشتند، همراه با دولت‌شهرهای دیگر سغدی، نظیر تاشکند، فرغانه، پنجیکند، بخارا و کش به کمک نیروهای انتظامی قدرت‌های زمان، بر ثبات و امنیت این راه کاروانی و پرخطر نظارت می‌کردند.

اسناد کوه مغ که در ربع اول قرن هشتم میلادی بین 700 تا 725 میلادی تاریخ‌گذاری شده‌اند، از شاهی به نام «دیواستیج» یا دیواشتیچ نام می‌برد. این اسناد که در خرابه‌های کوه مغ در دامنۀ بلندی‌های زرافشان نزدیک خرابه‌های پنجیکند قدیم پیدا شده‌اند، شامل نامه‌های سیاسی، اداری، تجاری سغدیان، همچنین بایگانیف حسابداری، اسناد حقوقی و صورت‌حساب‌های مالیاتی است و اطلاعات سودمندی دربارۀ وقایع سیاسی و اجتماعی و فرهنگی آن زمان می‌دهد. قسمت خصوصی‌تر این مدارک، مثل اجارۀ زمین، اوضاع بازار و عقد‌نامۀ ازدواج پرده از وضع اجتماعی سیاسی سغد قبل از فتح آنجا به‌دست اعراب برمی‌دارد. قلعه‌ای که این اسناد در آن پیدا شده، محتملاً نزدیک محلی بوده که دیواستیج با اعراب جنگیده و بعد از عقب‌نشینی به قلعه پناه برده و شاید در آنجا کشته شده باشد (طبق آخرین مأخذ، او در سال 722 میلادی به‌دست اعراب کشته شد)، اما قبل از مرگ توانسته است اسناد و مدارک حکومتی را در محلی پنهان کند: اسنادی که در دهۀ سی قرن بیستم پیچیده در چرم پیدا شد! این نامه‌ها با تقویم سال و ماه و روز سغدی تاریخ‌گذاری شده و مقایسۀ این نام‌ها با نام‌هایی که در یک متن سغدی مانوی پیدا شده، فهرست نام روزها و ماه‌های سغدی را کامل می‌کند. افزون‌ بر این اسناد کوه مغ از نام مکان‌های مختلفی یاد می‌کند و از رابطۀ اقتصادی بین دو شهر پنجیکند و فرغانه و اعزام سفارتی از طرف دیواستیج نزد حکمران تاشکند سخن می‌گوید.

اسناد کوه مغ که راهنمای کشفیات بعدی به‌خصوص حفریات شهر پنجیکند باستانی شد، از راز یک شهر سغدی با مدنیت بسیار برجسته، که محتملاً پایتخت یا محل سکونت دیواستیج بوده، پرده برمی‌گیرد. اشیای مکشوف در حفریات پنجیکند و ویرانۀ پرستشگاه، خانه‌ها، قصرها و دیوارنگاره‌های بسیار زیبای آن، نقش برجستۀ سغدیان را در حفظ فرهنگ شهرنشینی و هنر ایرانی آشکار می‌کند.

یکی از دیوارنگاره‌ها که پهلوانی را در جنگ با اژدها و نبرد با دیوان نشان می‌دهد، خاطرۀ هفت‌خوان رستم را به‌صورت هیجان‌انگیزی تجسیم می‌بخشد. در افراسیاب دیوارنگاره‌ای نمایشگر ورود هیئت سفیران از طرف امیر چغانیان به سمرقند است. این دیوارنگاره همراه با کتیبه‌ای که محتوای آن را حکایت می‌کند معرف رابطۀ صلح‌آمیز بین دو شهر است که هم از نظر تاریخی و هم از نظر اختلاف آیینی میان این دو گروه فرهنگی است. سفیر چغانیان خود را «دبیر بد» و از سوی حاکم چغانیان «توران تَش» می‌خواند.

مطالعۀ دست‌نوشته‌های کوه مغ، شامل هفتاد و شش سند نوشته‌شده با مرکب چین بر روی کاغذ، چرم، ابریشم و چوب، همراه با کتیبه‌ها، سفال‌نوشته‌ها و سکه‌هایی که در تاجیکستان و ازبکستان، یعنی نخستین متون شایان ملاحظه به زبان سغدی که در موطن اصلی مردم سغد پیدا شد، روزنۀ جدیدی بر پژوهش‌های تاریخ و فرهنگ آسیای مرکزی گشوده است.

این کتاب رسالۀ دکتری نویسنده است که در مدت هفت سال اقامت در آمریکا به نگارش درآورده و در آن ساختار فعل در زبان سغدی را تحلیل کرده است. در مقدمۀ کتاب به زبان، منابع، تاریخ سیاسی، مهاجر‌نشینان و منابع زبان سغدی پرداخته شده است سپس در بخش اصلی رساله ساختار فعل در زبان سغدی تحلیل و بررسی شده است.

فهرست مطالب کتاب:

بخش نخست: مقدمه

1. زبان سغدی

2. منابع (کشور سغد)= سغدیانه

3. تاریخ سیاسی سغدیانه

4. مهاجرنشینان سغدی در ترکستان شرقی و چین

5. منابع زبان سغدی

بخش دوم: تحلیل ساختار فعل در زبان سغدی

1. نکته‌های مقدماتی

2. نظام فعلی