معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

هر گاه سخن از پند و موعظه به میان آید خواه ناخواه حکایت‌ها و داستان‌ها و تمثیلات کتاب گران‌سنگ کلیله و دمنه نیز در اذهان انسان‌ها نقش می‌بندد. کتابی که در آن به طریق وعظ، حکمت و امثال، سخن به کنایه از زبان حیوانات بی‌زبان به معنی اخصّ، خطاب به سیاستمداران و حاکمان زمان و به معنی عام به تمامی انسان‌ها گفته شده است. این کتاب آن قدر برای ایرانیان باستان اهمیت داشت که عادل‌ترین پادشاه ساسانی، انوشیروان، برای انتقال آن به ایران، مهتر اطبّای پارس، برزویه طبیب، را مأمور می‌کند. زیرا به گوش وی رسیده بود که در هندوستان درختی است و برگ‌های آن خاصیت دارویی دارد. شاید بروزیه طبیب نیز در کنار امر پادشاه به منظور دست یافتن به دارویی، رغبت سفر به هندوستان را پذیرفته است. اما در نهایت پرس‌وجو در هند، معلوم می‌شود که منظور از این درخت کتاب کلیله و دمنه و منظور از برگ‌های دارویی آن، حکمت‌ها و امثال و اقوال آن است که برای روح انسان‌های دردمند، دارویی جان‌بخش و شفابخش است.

این اثر با تلاش برزویه طبیب از زبان سانسکریت به پلوی ترجمه می‌شود که این ترجمه مقبول انوشیروان شده، صلت‌ها و هدایایی گران‌بها به برزویه پیشنهاد می‌کند؛ اما برزویه فقط به پذیرش یک دست لباس بسنده می‌نماید و از پادشاه می‌خواهد دستور دهد یک باب به قلم بزرگمهر به نام برزویه طبیب در اول کلیله و دمنه بیفزاید که این درخواست نیز از جانب پادشاه قبول می‌شود.

کلیله و دمنه به دلیل اهمیت زیاد ادبی، توسط ابن‌مقفع از پهلوی به عربی ترجمه می‌شود. در دورۀ بهرام شاه غزنوی ابوالمعالی نصرالله منشی آن را به فارسی ترجمه می‌کند. اما در این ترجمه، مُنشی با توجه به قریحه و استعداد بالا به قلم سحرآفرین خودش، امثال و حکم، اقوال، آیات، احادیث، ابیات، داستان‌ها و حکایات زیادی را بر متن این کتاب می‌افزاید و چنان ماهرانه قلم می‌راند که گویی همۀ مطالب از بدو تولد کلیله و دمنه در آن مجموعه بوده است. این اثر با وجود تکلف و مصنوع بودن، که از خصوصیات نثر قرن ششم بوده جایگاه والای خود را در ادب فارسی پیدا می‌کند. اندیشمندان، محققان و پژوهشگران در ادوار مختلف به صید حکمت‌ها و امثال این مجموعه می‌پردازند؛ به طوری که از تیررس دید عمیق زنده‌یاد مجتبی مینوی نیز دور نمی‌ماند. وی این اثر را تصحیح و تحشیه نموده بر غنای ادبی آن می‌افزاید.

کلیله و دمنه نمونۀ بارزداستان‌هایی از زبان حیوانات، آمیخته با حکمت و امثال است که جنبۀ پند و موعظه در آن نمود خاصی دارد. برزویه طبیب با استادی آن را از زبان سنسکریت به پهلوی و ابن‌مقفع با تسلط به زبان عربی آن را از پهلوی به عربی و در نهایت نصرالله منشی با قلم سحرآفرین و توانمند خود آن را از عربی به زبان شیرین فارسی ترجمه نمودند. در ترجمه به فارسی، نصرالله منشی با تکیه بر ذوق ادبی و استعداد خود، ابیات، امثال، احادیث و روایت زیادی به اصل ترجمه افزوده است.

این کتاب گامی در شناساندن منابع ابیات، اقوال، امثال، نکات حکمی، داستان‌ها و حکایات ترجمۀ منشی است. این اثر به ما نشان می‌دهد که منشی در منابع ابیات عربی از ابیات بحتری، متنبی و ابوالعلاء معری بیشتر از سایر شعرای عرب و در ابیات فارسی از سنایی و مسعود سعد بیشتر از دیگر شعرای فارسی بهره برده است. وی بیش از یک هزار عبارت حکمی که بیشتر آنها از افزوده‌های خودش به ترجمۀ ابن‌مقفع است، در ترجمۀ خویش بهره برده که در این کتاب کم و بیش به آنها اشاره و منابع و معادل عربی و فارسی آنها بررسی شده است. همچنین در این اثر مشخص شده که منشأ بیشتر حکایات، داستان‌ها و افسانه‌های ازوپ و مهابهاراتا است که منشی به نوعی از آنها استفاده کرده است.

فهرست مطالب کتاب:

عنوان

پیشگفتار

فصل اول: امثال و حکت‌ها

فصل دوم: سرچشمه‌های افسانه‌ها و حکایات کلیله و دمنه

فصل سوم: سرچشمه‌های اقوال، امثال، ابیات و نکات حکمی