معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

تاریخ علم به عنوان یک رشتۀ دانشگاهی مستقل در قرن بیستم توسعه یافت؛ اما فعالیت‌هایی که بتوان به گونه‌ای معتبر اشکال اولیه تاریخ علم قلمداد کرد، در طول قرن‌های پییشن انجام شده است. توصیف‌ها و تحلیل‌های تاریخی همیشه تحول علم را دنبال کرده‌اند. حتی یک مرور سطحی تاریخ علم در زمان‌های گذشته نشان می‌دهد که ردپای بسیاری از مسائل مرکزی تاریخ‌نگاری که در تاریخ مدون علم مطرح می‌شود را می‌توان در گذشته نیز مشاهده کرد.

در بیشتر دوره‌های تحول علم، علم به عنوان بخشی از یک سنت تاریخی که از سرنوشت علم نامتمایز بود، آموخته و ترویج می‌شد. در دوره‌های کلاسیک و به‌ویژه در قرون وسطی، شکل متعارف آموزش علم، شامل اشاره به متفکران متقدم نیز بود؛ تفسیرهای انتقادی و تحلیل آثار کلاسیک انجام می‌گرفت و به عنوان عزیمتگاهی برای اندیشۀ جدید و مشارکت در دغدغه‌های جاری استفاده می‌شد.

موضوع این کتاب مواردی است که از نظر نویسنده جزو ملزومات تاریخ‌نگاری علم است. بحث نویسنده بر مسائلی متمرکز است که به گمان او تقریباً در هر مطالعه جدی تاریخی علم، صرف‌نظر از موضوع و دوره دارای اهمیت اساسی است. البته هر نوع رهیافت، رشته و دوره، مسائل تاریخ‌نگاری خاص خود را دارد که اغلب آنها را بدون بررسی‌ رها کرده و یا توجه اندکی داشته است. برای مثال، در این کتاب دربارۀ علم در دوره پیش از 1500 به صورت پراکنده آمده و به مسائل ویژۀ تاریخ اجتماعی و نهادی علم، توجه کمتری شده است. به جز این محدودیت‌ها، موضوعات مهم دیگری نیز مورد بحث نویسنده نیست؛ زیرا به طور غیرمستقیم به موضوع اصلی کتاب مربوط می‌شوند؛ مثلاً دیدگاه‌های فلسفی مختلف مربوط به توسعه تاریخی علم، مانند نظریۀ تاریخ‌نگارانه کوهن، لاکاتوش و دیگران و همچنین مطالب مربوط به نیروهای پیش‌برندۀ توسعۀ علمی در این کتاب بحث نشده‌اند.

این کتاب دست‌کم از دو جهت اهمیت دارد. اول از حیث موضوع آن که علم است. در ایران، هم‌عنان با خودباوری فرهنگی، میل بر گذار از ترجمه به تولید علم فزونی گرفته است. در این حوزه، ما رشد مفاهیمی چون علم بومی، علم دینی، توسعه علمی و رواج کرسی‌های نظریه‌پردازی را شاهدیم. با این حال، جای خالی منابع کمک‌رسان به مباحث علم‌شناسی به شدت احساس می‌شود. در این کتاب نویسنده از خلال بازاندیشی چارچوب‌های نظری، امکان فهم چگونگی نشو و نمای علم بر بستر تاریخی و درک چندوجهی این پدیده را فراهم می‌کند.

منزلت دوم کتاب، اهمیتی است که در حوزه روش‌شناسی برای علوم انسانی (و نه فقط تاریخ) به همراه دارد؛ به همین دلیل اگر چه موضوع کتاب، تاریخ‌نویسی علم است، مطالعه دقیق آن، برای رشته‌های دیگر علوم انسانی نیز سودمند است.

ساختار کتاب به شرح زیر است. فصل اول، جدا از بقیه کار، یک طرح کلی دربارۀ پیشاتاریخ تاریخ علم ارائه می‌کند. فصول دوم تا هفتم، به طور اعم به مسائل مربوط به تاریخ‌نگاری می‌پردازد. به عنوان یک مقدمه بر نظریۀ تاریخ، جهت کاربست بر تاریخ علم مطرح می‌شود. به عنوان یک رشتۀ تاریخی، تاریخ علم متمایل به تأملات نظری‌ای است که در تاریخ عمومی نیز معتبر است. مشارکت‌کنندگان در این حوزه، خواه دانشمندان و خواه مورخان، باید با این مسائل آشنا باشند. در فصل‌های هشت تا ده، بحث نویسنده دربارۀ برخی از مشکلات عمومی در تاریخ‌نگاری عمومی از علم است؛ که شامل مشکلات دوره‌بندی، کار کردهای ایدئولوژیک و تنش‌های بین تاریخ‌نگاری در زمان و همزمانی است.

بقیۀ کتاب شامل استفادۀ انتقادی و تحلیل منابع تاریخ علم و مسائل مرتبط است. در حالی که تجزیه و تحلیل منابع، یک امر اساسی برای هر رشتۀ تاریخی است. در برخی موارد، مورخ علم با دشواری‌های منحصر‌به‌فردی در این زمینه مواجه است. یکی از این مشکلات، امکان بازسازی تجربی تاریخ است؛ در نهایت، در دو فصل آخر به بررسی انتقادی رهیافت‌های کمی در تاریخ علم پرداخته شده است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه مترجم

مقدمه مؤلف

فصل اول: وجوه تحول تاریخ علم

فصل دوم: تاریخ علم

فصل سوم: اهداف و توجیهات

فصل چهارم: عناصر نظریه تاریخ

فصل پنجم: عینیت در تاریخ

فصل ششم: تبیین‌ها

فصل هفتم: تاریخ فرضی

فصل هشتم: ساختار و سازماندهی

فصل نهم: ناهمگونی و در ـ زمان در تاریخ علم

فصل دهم: ایدئولوژی و اسطوره‌ها در تاریخ علم

فصل یازدهم: منابع

فصل دوازدهم: ارزیابی مواد منابع

فصل سیزدهم: تاریخ‌های دانشمندان

فصل چهاردهم: تاریخ تجربی علم

فصل پانزدهم: رهیافت زندگینامه‌نویسانه

فصل شانزدهم: پیشه‌نگاری

فصل هفدهم: تاریخ‌نگاری علم‌سنجانه

منابع و مآخذ

نمایه