معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

قصه‌های عامیانه ژرفای فرهنگ عوام یا فولکلور را می‌نمایانند. با گردآوری این گنجینۀ گرانبها و پژوهش در ساخت و درون‌مایۀ آن می‌توان به منبع بزرگی از آگاهی‌های جامعه‌شناختی، روان‌شناختی، زبان‌شناختی مردمان، اقتصاد، ساختار خانواده، آداب و رسوم، چگونگی خوراک و پوشش و حتی به گوشه‌هایی پنهان از تاریخ و جغرافیای آنان پی برد. ویژگی داستان‌های عامیانه شفاهی بودن آن در آغاز است؛ از این‌رو نزد مردمانی چون ما که در گامه‌های گوناگون تاریخ، از دست‌دادن منابع ارزشمند را بی‌شمار آزموده‌ایم، بایستگی گردآوری این ادبیات، روز‌به‌روز افزون می‌شود.

برخی از داستان‌های عامیانه به‌ویژه آنها که بیان داستان از زبان حیوانات و با انگیزه‌های اندرزی است، به سبب اشتراک‌های قومی و یکسانی خاستگاهی، همانندی بسیاری با ادب سنسکریت و قصه‌پردازی‌هایی چون هزارویک‌شب دارند. هرچند که این روش از بیان تمثیلی در داستان‌های دیگر مردمان نیز دیده می‌شود و پدیده‌ای جهانی به شمار می‌رود. قالب این قصه‌ها بیشتر نوشتار و جز از آن شعر است؛ به‌ویژه در حوزۀ داستان‌هایی که شنونده کودکان‌اند، زبان آهنگین که تأثیرگذاری بیشتری دارد، کاربرد می‌یابد.

قصه‌های عامیانۀ ایرانی از چند آبشخور سرچشمه می‌گیرند. بسیاری ریشه در داستان‌های کهن و حماسی باستان دارند. بسیاری نمایانگر داستان‌های عاشقانه کهن‌اند که یا پاره‌های خود را نگه‌داری کرده و سینه به سینه نقل شده‌اند یا چون داستان‌های پهلوانان، جنگاوران، بزرگان دینی و پیشوایان‌اند که گاه با تخیلات گوینده درآمیخته‌اند و رنگ و رخساری نو یافته‌اند. آنچه به بسامد در این داستان‌ها دیده می‌شود، تکرار موضوع و بخش‌هایی از داستان است که نشان از بیان نقالانه و شفاهی بودن آن است که چون به نوشتار درمی‌آید، تکرارها آشکار می‌شوند.

دست‌مایه‌هایی چون حماسه، پهلوانی و عیاری، عشق، جنگ، چهره‌های مقدس و تاریخی، دیوان و پریان، سحر و جادو، مکر زنان پیر و فریب‌کاری زنانه، اندرز از زبان حیوانات، شخصیت‌های ابله، لطیفه و طنز و نکته‌های بسیاری از این‌قبیل تقریباً میان قصه‌های همۀ مردمان مشترک است. بررسی و یافتن این همسانی‌ها سبب شناخت ریشه‌های فرهنگی و زبانی مشترک و خاستگاه جغرافیایی و تاریخی یکسان می‌شود.

قصه‌های عامیانه بیشتر از داستان‌های ادبی بن‌مایه‌های احساسی ـ شهودی دارند. تخیل برای قصه‌پردازی که هیچ شناختی از روش‌های داستان‌پردازی ندارد و پایبند به نوشتن نیست، گستره‌ای بی‌کرانه دارد. تخیل بی‌بند و مرز، سبب بروز ناخودآگاه او، آموخته‌های شفاهی‌اش که از سده‌ها پیش به او رسیده و خلاقیت ویژه‌اش در پردازش داستان می‌شود. به همین سبب قصه های عامیانه منبع بزرگی از مواد زبانی، فرهنگی، جامعه‌شناختی و مردم‌شناختی به شمار می‌روند. از دیگرسو آن دست‌مایه‌ای که ساختار داستان‌های ادبی و نوشتاری را به وجود می‌آورد، در این داستان‌ها دیده نمی‌شود یا اگر هست، خود‌به‌خود و به دور از طرحی از پیش اندیشیده است.

در این کتاب از انجمن قصه‌های گردآمده، قصه‌های استان لرستان انتخاب شده است. در کنار همۀ ارزش‌ها، آگاهی‌های گسترده‌ای در پهنه‌های گوناگون ادبی، زبانی، مردم‌شناسی، جامعه‌شناسی و روان‌شناسی از این داستان‌ها می‌توان به دست آورد که بی‌گمان بی‌همتا خواهد بود. گردآورندۀ کتاب در بیشتر قصه‌ها، قصه‌گویان جوان یا حتی نوجوان را گزیده است؛ شاید انگیزه‌اش چیرگی قصه‌گو به زبان معیار بوده است؛ سپس قصه‌ها را زبان دست‌وپا شکستۀ پارسی معیار گوینده ضبط کرده، بر سر کاغذ آورده است.

زبان به کار گرفته شده در بیان داستان‌ها، زبان معیار است و قصه‌گویان، گویشورانی نه‌چندان چیره بدان زبان معیار؛ از این‌رو برخی از ویژگی‌های زبانی داستان‌گو از دید صرفی و نجوی جای‌جای در داستان دیده می‌شود. کاربرد یک و یای وحده هم‌زمان، کاربرد صفت و ضمیر اشاره نزدیک به جای دور برای نمونه از این ویژگی‌ها به شمار می‌رود. جز از ویژگی‌های زبانی و بیانی قصه‌ها، ویژگی‌های ساختاری آنها نیز درخور توجه است. نبود پیوستاری زمانی که شاید برخاسته از بیان نقالانه و شفاهی داستان یا عامیانه بودن آن باشد، در بسیاری از این داستان‌ها دیده می‌شود. کاربرد فعل حال به جای فعل گذشته و ضمیر اشارۀ نزدیک به جای دور که بخشی از این ناپیوستاری زمانی است، گاه به سبب حضور فعالانه و ناخودآگاه قصه‌گو در داستان و همسان‌سازی خویش با یکی از شخصیت‌های داستان رخ می‌دهد؛ بزنگاه یا حضور یک شخصیت واحد در برخی داستان‌ها چون «ملک ابراهیم و دختر شاه پریان»، «دشمن جان» و «سه برادر» دنبال نمی‌شود و گاه ناگهان شخصیتی محوری در بخشی از داستان حذف می‌شود یا در بخشی دیگر بازمی‌گردد یا شخصیتی دیگر جای او را می‌گیرد و محور داستان به سویی دیگر می‌رود.

از دیگر ویژگی‌های این داستان‌ها، داستان‌هایی است که با پاره‌های سازندۀ متمایز، در دسته‌بندی جهانی داستان‌های «مارزلف» قرار نمی‌گیرند. این تمایز حتی گاه در شیوۀ بیانی داستان نیز دیدنی است. برای نمونه قصه‌های عامیانه هماره با مقدمه‌ای چون «یکی بود، یکی نبود» یا «روزی بود، روزگاری بود» آغاز می‌شوند و گاه در میانۀ داستان «جملۀ هر که بنده خداست بگه یا خدا!» را قصه‌گو واگویه می‌کند؛ این ویژگی در قصه‌های لرستان دیده نمی‌شود.

این گنجینۀ ارزشمند با نظارت دکتر فره‌وشی و به دست دانشجویان ایشان که گاه خود گویشور یا زبانور بوده‌اند، گردآوری شده و پس از چند ده سال امانت‌داری و دقت در نگه‌داری به ویراستاری خانم دکتر نادره نفیسی منتشر شده است.

فهرست مطالب کتاب:

یادداشت

دیباچه

زندگی‌نامۀ دکتر بهرام فره‌وشی

مقدمه

داستان‌های عامیانه