معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

«شعر دورۀ بازگشت» که به «مکتب بازگشت» شهرت دارد، به قول نیما یوشیج محصول «عجز تاریخی» در دوره‌ای از فرهنگ و هنر ایران بود که از زوال صفویه تا برآمدن مشروطیت را دربرمی‌گیرد. در کتاب‌های متعدد تاریخی از این دوره سخن به فراوانی رفته است. یکی از تفاوت‌های عمدۀ این کتاب با سایر نوشته‌ها. چگونگی شکل‌گیری شعر دورۀ بازگشت. طی سه دوره ـ افشاریه، زندیه و قاجاریه ـ در این کتاب است. دورۀ بازگشت دوره‌ای بود که به قول ادوارد براون از آرتور رمبو قاآنی را به ما تحویل داد.

شعر دورۀ بازگشت ادبی به نام‌های مکتب بازگشت و سبک بازگشت شهرت دارد، ولی اطلاق این نام‌ها به اینگونه شعرهای تقلیدی نادرست است. مکتب، حاصل جمع‌شدن ویژگی‌های زیبایی‌شناختی ویژه‌‌ای در آثاری است. در متن کتاب به تفصیل در این باره صحبت شده است. نام کتاب به همین دلیل از «مکتب بازگشت» به «دورۀ بازگشت» تغییر یافته است.

برای دانستن اینکه شعر بازگشتی شعری است؛ یعنی برای درک دقیق و روشن کیفیت شعر بازگشت، کوشش شده که دیوان نخستین شاعران و مطرح‌ترین شاعران بازگشتی به تفصیل بررسی شود؛ اما پس از اطمینان از روشن شدن مطلب و بی‌نیاز شدن از توضیح و نمونه بیشتر، به منظور جلوگیری از اطالۀ کلام، در دیوان دیگر شاعران نه چندان مطرحِ بازگشتی چندان درنگ نشده است و از اینان فقط به نمونه دادنِ بهترین اشعارشان بسنده شده است.

از دوره قاجار، تذکره‌های فراوانی به جا مانده است که بسیاری فقط فهرست نام شاهزادگان شاعر، وزرای شاعر، حکمای شاعر قاجار و غیره است که نام عده زیادی از آنان ـ به قول رضاقلی خان هدایت ـ با حساب‌سازی و رفیق‌بازی وارد لیست شده است؛ پیداست که با سمت‌گیری نویسنده که پرداختن به جوهرۀ شعر بازگشت و چهره‌های مهم آن است، مغایرت دارد.

در این کتاب در شرح حال شاعران، فقط به بخشی از زندگی‌شان پرداخته شده است که مستقیم یا غیرمستقیم به شعرشان مربوط می‌شده است. اشعار مندرج در این کتاب عموماً از دیوان شاعران مورد بحث استخراج شده است، بدین سبب، در هیج جا از مآخذ اشعار نام برده نشده است، مگر در مواردی که مأخذ، کتابی به غیر از دیوان شاعر مذکور بوده باشد.

ترتیب و تبویب این کتاب، در اساس، همان ترتیب ظهور و پیدایی شاهان و شاعران در تاریخ ایران است. مثلاً قاآنی پیش از مجمر، یغما پیش از هاتف و فتحعلی‌شاه را پس از ناصرالدین شاه نیاورده است. کوشش بر این بوده که همه چیز به همان ترتیب، براساس شکل‌گیری انجمن‌های اول و دوم و سوم بازگشت بازنمود شود. اهمیت این کار، دست‌کم در یک ارزیابی پویا (دینامیک)، بازشناختن منزلت یک شاعر (مثلاً متعلق به اوایل بازگشت)، نسبت به یک شاعر (متعلق به دوران اوج بازگشت) است.

همه شاعران دورۀ بازگشت، درس‌خوانده و وابسته به دربار بودند جز شاطرعباس صبوحی. شاطر عباس از دراویش عامی بود که در اواخر دوره قاجار، در مقطع رسمیت یافتن شعر عوام عصر مشروطیت ظهور کرده بود و بسا ماندگاری نامش، علاوه بر محافل درویشی، بهاءیافتن حرف و شعر عوام در این دوره بود.

شعر شاطرعباس، حدفاصل شعر خواص و عوام بود. او شاعر بازگشتی بود، ولی هیچ تذکره‌نویسی، در هیچ تذکره رسمی شعرای بازگشتی نامش را نیاورد. چراکه او شاعری عامی بود؛ شاعری عامی که کتر شعر عامیانه‌ای از او باقی مانده است یا کمتر شعر عامیانه‌ای از او می‌شناسیم. در این کتاب مختصری از احوال و اشعار این شاعر را نیز در پایان دورۀ بازگشت، و پیش از ورود به مبحث «شعر عوام» می‌خوانیم. اگرچه شعر عوام همواره در هرجا که توده‌های مردم می‌زیسته‌اند وجود داشته است، ولی به سبب به حساب نیاوردن این خیل عظیم، هرگز اشعارشان در جایی ثبت نمی‌شد. تنها از اواخر دورۀ قاجار که «ملت» و «وطن» از زیر «سایۀ خدا» بیرون آمدند و حق و حقوقی یافتند، شعرشان به نوعی رسمیتی یافت و محل ثبتی پیدا کرد. ولی هیچ محقق ایرانی به چنین مهمی ـ گردآوری شعر عوام ـ دست نیازید. در عصر ناصری یک کارگزار روس در ایران به نام ژوکوفسکی آستین بالا زد و مجموعه‌ای از اشعار عامیانه را جمع کرد که هنوز کتاب وی تنها اثر قابل توجه در این زمینه است.

احتضار شعر بازگشت با ثبت شعر عوام همزمان است. در پایان بازگشت پس از تحلیل مختصری از شعر عوام، نمونه‌هایی از اشعار عامیانه از همین کتاب و مجله موسیقی ارائه شده است.

فهرست مطالب کتاب:

1. مقدمات بازگشت

2. بازپیدایی شاعران وقوعی

3. ظهور کریم‌خان زند و انجمن وقوعی ـ بازگشتی اول

4. شعر دورۀ بازگشت

5. انجمن اول بازگشت (انجمن ادبی اصفهان)

6. انجمن دوم بازگشت (انجمن نشاط)

7. انجمن سوم بازگشت (انجمن خاقان)

8. تثبیت و رواج دورۀ بازگشت

9. شعر ضد بازگشتی: شعر عوام

فهرست نام‌ها

منابع و مآخذ